Andreas Önnerfors: ‘Samenzweringstheorieën zijn het hoofdvoedsel van het populisme in Europa’

Andreas Önnerfors is hoogleraar intellectuele geschiedenis in Salzburg, Oostenrijk. Hij is gespecialiseerd in extreemrechtse ideologie in Europa, radicalisering en complottheorieën. Zijn laatste boek is “Europa: continent van complotten”, een overzicht van complottheorieën dat hij samen met bijdragen van andere academici heeft samengesteld. In dit interview legt hij uit wat de specifieke kenmerken van Europees samenzwering zijn en welke theorieën specifiek gericht zijn op de EU.

Peggy Corlin voor Voxeurop : De titel van uw boek is Europa: continent van samenzweringen . Zijn complottheorieën meer wijdverbreid in Europa dan elders?

Andreas Önnerfors : Nee, het is anders. Er is te veel aandacht geweest voor de manier waarop samenzweringstheorieën de Amerikaanse politiek hebben gevormd sinds 1776 [de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, noot van de redactie], en van de paranoïde stijl van de Amerikaanse politiek tijdens de McCarthyism- jaren, de Iran-Contra- affaire, sinds 9/11 en sinds 2016 met de opkomst van het QAnon-fenomeen . We wilden onderzoeken of je kunt beweren dat er een parallel is met die in Europa. Je zou kunnen zeggen dat het anders is vanwege de bijzondere situatie van Europa. 

Andreas Önnerfors : Nee, het is anders. Er is te veel aandacht geweest voor de manier waarop samenzweringstheorieën de Amerikaanse politiek hebben gevormd sinds 1776 [de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, noot van de redactie], en van de paranoïde stijl van de Amerikaanse politiek tijdens de McCarthyism- jaren, de Iran-Contra- affaire, sinds 9/11 en sinds 2016 met de opkomst van het QAnon-fenomeen . We wilden onderzoeken of je kunt beweren dat er een parallel is met die in Europa. Je zou kunnen zeggen dat het anders is vanwege de bijzondere situatie van Europa.

Wat is er bijzonder aan Europa?

Het grote verschil met Amerika is dat complottheorieën in Europa altijd visioenen bevatten van externe dreiging. De Amerikanen hebben denkbeeldige groepen binnen de Amerikaanse samenleving die die samenleving zouden verwoesten, of het nu communisten waren of bijvoorbeeld enkele katholieke groepen in de jaren twintig. In Europa omvat het samenzweerderige verhaal altijd het idee van een dreiging van buitenaf. Er is een dubbele dynamiek: de ene dynamiek gaat over interne vijanden – homo’s, lesbiennes, vrijmetselaars enzovoort – en de andere die van buiten komt – de moslim Ander, de Joodse Ander, de Russische Ander – en die allemaal de eenheid willen ontbinden van Europa.

Zijn de EU-instellingen of de EU zelf het doelwit van complottheorieën?

De eerste twee hoofdstukken van ons boek gaan over de opkomende islamofobie in Europa, waar populistische partijen steeds meer aantrekkingskracht krijgen en waar de vermeende mosliminvasie – de zogenaamde ‘grote vervanger’ van de Franse auteur Renaud Camus – wordt gethematiseerd. Dan het zogenaamde ” Kalergi-plan”” wordt vaak gezien als een “masterplan” voor de herstructurering van Europa, als de fundamentele formule van de EU en haar instellingen, als bewijs van de ultieme aanval op de natiestaten en hun onafhankelijkheid. Want in het geval van interne vijanden maken ook de EU-instellingen deel uit van het complot. Ze leggen een supranationale structuur op die gericht is op het vernietigen van de natiestaat, het heteroseksuele gezin, “traditionele waarden” enzovoort. Het kan verschillende vormen aannemen: voor sommige mensen koesteren de EU-instellingen seculier totalitarisme, terwijl ze voor anderen worden gezien als een Vaticaanse poging tot een katholieke overname. In de Scandinavische regio’s zijn de samenzweringstheorieën over EU-instellingen gebaseerd op de angst dat een katholieke golf de Scandinavische vrijheid en onafhankelijkheid vernietigt. Het heeft ook de Brexit in Groot-Brittannië aangewakkerd, waar een buitenlandse rechtscultuur, 

Samenzweringstheorieën kunnen ook leiden tot massamoorden, zoals de aanslagen van Anders Breivik in Noorwegen in 2011. Hoe komt dat?

Anders Breivik voerde deze aanval 10 jaar geleden uit. Een hoofdstuk van ons boek gaat specifiek over de Eurabia-theorie. Volgens die theorie werken interne en externe vijanden samen: de liberalen en de feministen werken hand in hand met radicale moslims in het Midden-Oosten om mensen binnen te halen en Europa binnen te vallen, en om de onafhankelijkheid van nationale staten en de christelijke waarden van Europa te vernietigen. In die theorie wordt elke vorm van moslimimmigratie afgeschilderd als een daad van vijandigheid, zoals in de woorden van Renaud Camus. Mijn hoofdstuk van het boek laat zien hoe deze ideeën terroristische manifesten zijn geworden, zoals in het geval van Breivik, maar ook in de aanslag van 2019 op de synagoge van Halle , in Duitsland [2 mensen werden gedood], en die in 2020 in Hanau werd uitgevoerd, opnieuw in Duitsland, waar 10 mensen werden gedood in shisha-bars. Er is onlangs een nieuwe variëteit aan Eurabia-theorieën ontwikkeld, volgens welke Europeanen worden vervangen door gemene buitenstaanders en joden hierachter, en deze vervanging wordt gecontroleerd door iemand anders.

Zijn sommige EU -lidstaten meer gericht dan andere?

Ja, ons boek laat zien dat Duitsland een bijzonder doelwit is . Om veel verschillende redenen. Het begon tijdens de Griekse schuldencrisis toen Duitsland tussenbeide kwam en min of meer probeerde te dicteren hoe de Griekse economie moest herstellen. In de Griekse media werd de EU plotseling afgeschilderd als een voortzetting van het naziregime, een door de Duitsers geleid Vierde Rijk. Dat idee is opgepikt door Russische desinformatie. In het Brexit- debat is ook Duitsland het doelwit geweest omdat het de Europese politiek wilde controleren en domineren, opnieuw als een voortzetting van het nazi-regime. 

Wie promoot deze theorieën?

Er zijn groepen die er baat bij hebben: populistische politieke actoren zowel van rechts als van links. Omdat een belangrijk ingrediënt van de populistische boodschap het idee van een elite versus het volk is. Een sterke leider spreekt namens het volk en kanaliseert een tegenstelling tussen het volk en de elite. Zoals we het afgelopen decennium hebben gezien, zijn het vooral rechts-populistische bewegingen die putten uit complottheorieën. Want je kunt de experts, de rechtsstaat, supranationale besluitvorming of de ‘politieke klasse’ als je grootste vijand uitkiezen en dat trekt veel mensen aan. Samenzweringstheorieën zijn dus logisch in verschillende binnenlandse politieke instellingen, of het nu Podemos in Spanje, Syriza in Griekenland, de AfD in Duitsland, de Rassemblement National in Frankrijk of de Brexit-campagne in het VK is. Het andere punt is dat samenzweringstheorieën door buitenlandse actoren worden gebruikt als onderdeel van desinformatie-operaties. Rusland is de oorsprong van veel van deze verhalen, en China in mindere mate. Maar de belangrijkste actoren zijn die media en sociale media die loyaal zijn aan de Russische regering. Want complottheorieën zijn erg krachtig: je kunt ze implanteren als verklaring voor lopende politieke gebeurtenissen en daarmee je politieke tegenstanders ondermijnen. Het is een goedkope manier om dat te doen, omdat het op het niveau van het verhaal is. Dit vertelniveau wordt steeds belangrijker. En van buiten de EU is er ook QAnon, dat het Europese debat is gaan binnendringen, met name binnen de Covid-sceptische beweging. Maar de belangrijkste actoren zijn die media en sociale media die loyaal zijn aan de Russische regering. Want complottheorieën zijn erg krachtig: je kunt ze implanteren als verklaring voor lopende politieke gebeurtenissen en daarmee je politieke tegenstanders ondermijnen. Het is een goedkope manier om dat te doen, omdat het op het niveau van het verhaal is. Dit vertelniveau wordt steeds belangrijker. En van buiten de EU is er ook QAnon, dat het Europese debat is gaan binnendringen, met name binnen de Covid-sceptische beweging. Maar de belangrijkste actoren zijn die media en sociale media die loyaal zijn aan de Russische regering. Want complottheorieën zijn erg krachtig: je kunt ze implanteren als verklaring voor lopende politieke gebeurtenissen en daarmee je politieke tegenstanders ondermijnen. Het is een goedkope manier om dat te doen, omdat het op het niveau van het verhaal is. Dit vertelniveau wordt steeds belangrijker. En van buiten de EU is er ook QAnon, dat het Europese debat is gaan binnendringen, met name binnen de Covid-sceptische beweging. Het is een goedkope manier om dat te doen, omdat het op het niveau van het verhaal is. Dit vertelniveau wordt steeds belangrijker. En van buiten de EU is er ook QAnon, dat het Europese debat is gaan binnendringen, met name binnen de Covid-sceptische beweging. Het is een goedkope manier om dat te doen, omdat het op het niveau van het verhaal is. Dit vertelniveau wordt steeds belangrijker. En van buiten de EU is er ook QAnon, dat het Europese debat is gaan binnendringen, met name binnen de Covid-sceptische beweging.

Zijn er regio’s in Europa waar complottheorieën wijdverbreid zijn?

Het hangt af van wat je wilt analyseren. Wat betreft landen die kwetsbaar zijn voor Russische desinformatie, zie je bijvoorbeeld dat het anti-EU-kamp begin juli bij de algemene verkiezingen in Moldavië complottheorieën leurde tegen de Europese Unie en westerse liberale waarden. Hetzelfde geldt voor de Hongaarse premier Viktor Orbán en het dispuut over de anti-LHBT+-wetten. Dat soort verhaal, dat de LHBT+ verbindt met samenzweerderige Europese waarden, is heel sterk in Zuidoost-Europa. Er is een gordel, van Polen tot aan de Zwarte Zee, waar een alternatieve interpretatie bestaat van wat Europese waarden zijn. In die regio zijn Russische desinformatiecampagnes sterk aanwezig. Wat betreft anti-vaxxer en Covid-ontkenning, deze zijn erg sterk van Berlijn tot Londen, waar honderdduizenden mensen de straat op zijn gegaan om te protesteren. Er is ook een vergelijkbare actieve beweging in Denemarken. Dus het is moeilijk om te zeggen dat complottheorieën hier of daar sterker zijn. We moeten elk soort verhaal apart bekijken.

Zijn er enkele specifieke gebeurtenissen die de afgelopen jaren aanleiding hebben gegeven tot complottheorieën? 

Ja. Samenzweringstheorieën volgen altijd de crisis in Europa. Als je een crisis hebt, willen mensen antwoorden: waarom gebeurt het? Samenzweringstheorieën zijn geweldig omdat ze niet alleen de feiten verklaren, maar ook de ethiek erachter. Je krijgt altijd antwoord over wiens verantwoordelijkheid het is, wie iets slechts heeft gedaan. Dit is het patroon dat we de afgelopen tien jaar hebben gezien. Toen we een wereldwijde financiële crisis hadden, was het gemakkelijk om het internationale kapitaal en de globalisten te beschuldigen van het manipuleren van de economie. Toen werd de vluchtelingencrisis een perfect terrein van verbeelding, waarbij sommige mensen geloofden dat dit niet toevallig kon gebeuren, dat iemand het bestuurde. En nu hebben we Covid, een perfect object voor verschillende verklarende verhalen.

Samenzweringstheorieën brengen nu een breed scala aan mensen samen in anti-Covid-protesten…

Ja, het is verrassend hoe de anti-coronaprotesten mensen uit verschillende kampen hebben weten te verenigen. Met name een groenachtig alternatief-links kamp en een traditioneel nationalistisch autoritair kamp. In het geval van Duitsland bijvoorbeeld staan ​​de twee groepen ineens samen op het podium en omhelzen elkaar. De samenzweerderige mentaliteit is op de een of andere manier niet alleen een unie van uitersten geworden, maar ook enigszins mainstream. Rechtse skinheads marcheren met klimaatactivisten tegen de overheid, die als de grote bedreiging wordt gezien. Dit is iets nieuws.

Zijn complottheorieën gevaarlijk?

Ja zeker. Er is een verschil tussen de idealen van de politiek die we hebben. Als we vinden dat politiek gedreven moet worden door passies, dan kunnen we uitingen van woede en angst beter accepteren, aangezien passie deel uitmaakt van politieke mobilisatie binnen een democratie. Als alternatief, als we democratie zien als gebaseerd op de rede, dan hebben we de rechtsstaat en experts die de basis leggen voor een gedegen besluitvorming. Dit is een belangrijke oppositie in de democratie. Wat willen we? Een politiek van passie of een politiek van de rede? Samenzweringstheorieën zijn gevaarlijk omdat ze 100% van hun gewicht hechten aan de politiek van passie. Er is niets rationeels aan complottheorieën. Ze proberen rationele argumenten na te bootsen, maar deze kunnen worden ontkracht. Ze zouden nooit een rechtszaak of de wetenschappelijke methode doorstaan. De politiek van de rede raakt ontspoord. Wanneer bijv. tijdens de Brexit-campagne werden de Britse High Court-rechters “vijanden van het volk” genoemd, de politiek van passie werd echt gevaarlijk. We hebben gezien tijdens de Covid-protesten in Berlijn, en natuurlijk met 6 januari in Washington DC [de aanval op Capitol Hill door aanhangers van Donald Trump ] de betekenis van het idee dat geweld een middel is om onze politici aan te vallen en neer te halen. De Covid-protesten zijn erg gevaarlijk.

Een boek

In het huidige klimaat van angst en dreiging zijn nieuwe en oude fantasieën van samenzweringen zoals islamofobie en antisemitisme gemobiliseerd. Een dystopisch of zelfs apocalyptisch beeld van Europa in terminale neergang wordt opgeroepen in Oost-Europa en vooral door Russische pro-Kremlin-media, terwijl de EU naar voren komt als een scherm waarop verschillende samenzweringsverhalen transnationaal worden geprojecteerd, variërend van de Griekse schuldencrisis tot migratie, Brexit en de COVID-19-pandemie. De methodologische perspectieven die in dit boek worden toegepast, variëren van kwalitatief discours en media-analyse tot kwantitatieve sociaalpsychologische benaderingen, en er zijn een aantal nationale en transnationale casestudies.