Conclaaf: het geheime proces van het Vaticaan voor het kiezen van een nieuwe paus
Indignatie redactie
10 min. lezen
Conclaaf – Wat gaat er de komende weken, na het overlijden van paus Franciscus, in Rome gebeuren?
Conclaaf – Kardinalen zullen binnenkort bijeenkomen onder het plafond van Michelangelo’s Sixtijnse Kapel om de opvolger van Franciscus te kiezen
Romeinen zijn buitengewoon praktisch van aard. Als een paus is overleden, hoor je in de bars rond het Vaticaan vaak de gevleugelde en nuchtere uitspraak: ‘Morto un papa, se ne fa un altro’. Als de paus is overleden, komt er wel weer een nieuwe.
Het lijkt allemaal dus heel eenvoudig. Toch is het kiezen van een nieuwe bisschop van Rome onderworpen aan zorgvuldig opgestelde regels en eeuwenoude tradities.
Als een paus is overleden of als de zetel van Petrus op een ander manier vacant is geworden, verliezen alle prefecten van pauselijke congregaties en presidenten van pauselijke raden en rechtbanken hun functie. Een chic ontslaggolfje. Een uitzondering wordt gemaakt voor het hoofd van de Apostolische Penitentiarie, de Vaticaanse rechtbank die gaat over aflaten en de biecht. De gedachte hierachter is dat zonden altijd vergeven moeten kunnen worden, tot op het hoogste niveau.
Balsemen
Het bestuur van de rooms-katholieke kerk komt in de periode dat er geen paus is – de zogenoemde sede vacante – in handen van het college van kardinalen, in het bijzonder van de kardinaal-camerlengo, letterlijk ‘kardinaal-schatbewaarder’. Op dit moment is dat de Amerikaanse kardinaal Kevin Farrell. Hij moet zorg dragen voor een vlekkeloos verloop van de begrafenis van de overleden paus en de keuze van zijn opvolger.
Wanneer een paus is overleden wordt hij over het algemeen binnen 24 uur gebalsemd. Bij Johannes Paulus II gebeurde dat overigens niet, waarschijnlijk op zijn eigen verzoek. Zijn stoffelijk overschot werd slechts ‘licht behandeld’.
Van oudsher wordt het pauselijk appartement volgens de regels leeggehaald en verzegeld tot er een nieuwe paus is. Paus Franciscus woonde echter in Casa Santa Marta, een driesterrenhotel in het Vaticaan. Onduidelijk is of zijn appartement daar ook onderhevig is aan deze regels.
Ongeveer een dag na zijn overlijden wordt het lichaam van de paus in een plechtige processie naar de Sint-Pieter gebracht. Daar wordt hij voor het hoofdaltaar opgebaard, in een kist, met het deksel open. Gewone gelovigen kunnen dan gedurende een aantal dagen afscheid nemen van de paus. Na de dood van de populaire paus Johannes Paulus II in 2005 leidde dat tot wachttijden van meer dan dertien uur.
Afgetrapte rode schoentjes
Een paus wordt over het algemeen binnen een week begraven. Dat gebeurt in principe in de crypte van de Sint-Pieter, maar paus Franciscus wilde liever in de Santa Maria Maggiore, een andere pauselijke basiliek in Rome, worden begraven.
In een laatste wilsbeschikking hebben pausen in het verleden vaak wensen rond hun laatste afscheid kenbaar gemaakt. Zo bepaalde Paulus VI (1963-1978) expliciet dat hij in de aarde begraven moest worden en niet bovengronds. Ook was het zijn wens na zijn dood de afgetrapte rode schoentjes aan te hebben die hij gedragen had bij zijn bezoek aan Israël in 1964.
De begrafenis vindt plaats op het Sint-Pietersplein in aanwezigheid van kardinalen, bisschoppen, koningen en koninginnen, staatshoofden en regeringsleiders uit de hele wereld. Een nachtmerrie voor de Vaticaanse veiligheidsdienst.
En natuurlijk zijn ook gewone gelovigen welkom. Hun aantal is een goede graadmeter voor de populariteit van de overleden paus. Bij de begrafenis van Johannes Paulus II waren ruim een miljoen mensen aanwezig. Sommigen van hen riepen tijdens de requiemmis om de heiligverklaring van de Poolse paus. Dergelijke taferelen zijn bij de uitvaart van paus Franciscus wellicht weer te verwachten.
Van priesters uit de buurt tot kardinalen uit de hele wereld
Het conclaaf, de pausverkiezing, kan volgens de regels vijftien dagen na het vacant komen van de stoel van Petrus, een aanvang nemen. Eventueel mogen de kardinalen nog vijf dagen wachten op laatkomers, maar dan moeten ze beginnen. Aanvankelijk werd een paus gekozen uit priesters die in Rome of daar in de buurt woonden. In 1059 bepaalde paus Nicolaas II dat alleen de kardinalen – toen al de belangrijkste raadgevers van de bisschop van Rome – een paus mochten kiezen.
Het woord conclaaf komt uit het Latijn: ‘cum clave’ betekent ‘met de sleutel’. Toen na de dood van Clemens V in 1268 de kardinalen er na drie jaar vergaderen nog niet uit waren wie zijn opvolger moest worden, besloten de inwoners van Viterbo (vlakbij Rome) waar het conclaaf gehouden werd, om de prinsen der kerk op te sluiten en op water en brood te zetten om zo een beslissing af te dwingen.
De uiteindelijke winnaar, Gregorius X, besloot meteen maar in een bul vast te leggen dat een pausverkiezing in beslotenheid moest gebeuren, zonder dat iemand zich ermee kan bemoeien. Dit laatste bleek natuurlijk ondoenlijk. Nog bij het conclaaf van 1903 hield de Oostenrijkse keizer door middel van een veto de verkiezing van een kardinaal tegen die hem niet aanstond. Sinds 1500 dient een pausverkiezing plaats te vinden in Rome en sinds 1877 gebeurt dat standaard in de Sixtijnse Kapel.
Gezegende leeftijd van 80
Niet zomaar elke kardinaal mag meedoen aan een conclaaf, toch voor velen het hoogtepunt in hun kerkelijke carrière. Alleen kardinalen die op het moment dat de stoel van Petrus vacant wordt nog geen tachtig zijn, zijn kiesgerechtigd. Bij het vorige conclaaf, dat op 12 maart 2013 begon, was het geluk met de kardinalen Kasper en Poletto die respectievelijk op 6 en 18 maart van dat jaar die gezegende leeftijd bereikten. Aangezien Benedictus XVI op 28 februari om 20.00 uur het pausambt had neergelegd, mochten ze, ondanks het feit dat ze al tachtig waren, toch mee doen aan het conclaaf.
In aanloop naar de pausverkiezing vergaderen alle kardinalen – ook die van boven de tachtig – bijna dagelijks over de toestand van de kerk en de profielschets van een nieuwe paus. Ook worden ze bijgepraat over de financiële toestand van de kerk.
Elke kardinaal krijgt daarnaast vijf minuten om zijn mening over het een en ander te geven. Een uitgelezen mogelijkheid om je als kardinaal te midden van je collega’s te laten gelden.
Zo pleitte de Argentijnse kardinaal Jorge Mario Bergoglio tijdens een van de vergaderingen voorafgaande aan het conclaaf van 2013 voor een kerk die niet op zichzelf gericht moet zijn en naar de periferie van de samenleving moest gaan om de gelovigen op te zoeken. Hoewel Bergoglio niet de volledige vijf minuten gebruikte, viel zijn pleidooi in de smaak, vooral bij kardinalen uit Afrika en Zuid-Amerika. Een dikke week later was hij paus.
Lobbywerk bij de koffiemachine
Het echte lobbywerk vindt plaats bij de koffiemachine en tijdens soms speciaal daarvoor gearrangeerde bijeenkomsten of etentjes in statige Romeinse villa’s. Het komt ook voor dat kandidaten gepolst worden. Een klop op de deur, ’s avonds laat. Je doet open en daar staan twee medekardinalen. “Eminentie, mogen wij even kort met u praten?“
Tijdens het conclaaf verblijven de kardinalen in Casa Santa Marta, een drie sterren hotel in Vaticaanstad. Ook Franciscus woonde hier. Alles wordt er aan gedaan om contact met de buitenwereld onmogelijk te maken. De televisies en telefoons op de kamers zijn afgesloten en het is de kardinalen ten strengste verboden om gebruik te maken van hun mobiele telefoon. Onduidelijk is of ze die echt moeten inleveren en of er gefouilleerd wordt.
Vaticaanse functionarissen die nodig zijn om een conclaaf goed te laten verlopen moeten geheimhouding beloven op straffe van excommunicatie. Het eten in Casa Santa Marta schijnt overigens niet al te best te zijn, een belangrijke stimulans om zo’n conclaaf niet lang te laten duren.
Vlak voordat de kardinalen het conclaaf ingaan wonen zij in de Sint-Pieter de mis Pro Eligendo Summo Pontifice (‘Voor de keuze van een nieuwe paus’) bij. De deken van het kardinalencollege, op dit moment is dat de 91-jarige kardinaal Giovanni Battista Re, houdt dan een preek die gezien kan worden als een soort ontwerp-verkiezingsprogramma. Overigens staat het de nieuwe paus vrij hiermee te doen wat hij wil.
Kardinalen in ademnood
Twee keer per dag gaan de kardinalen met pendelbusjes naar de Sixtijnse kapel om te stemmen. Op het dak van die kapel is dan inmiddels de beroemde schoorsteenpijp aangebracht, tijdens het conclaaf het enige communicatiekanaal met de buitenwereld. Die schoorsteenpijp lijdt naar twee kachels in de Sixtijnse kapel.
De ene is voor het verbranden van de stembriefjes, de ander is voor de chemicaliën die voor zwarte rook (geen paus) en witte rook (wel een paus) moeten zorgen. Bij het conclaaf van 2005 functioneerde een van de schoorsteenkanalen een keer niet goed, waardoor de rook niet naar buiten ging, maar bleef hangen in kapel en enkele kardinalen in ademnood kwamen.
Kardinalen kiezen een nieuwe paus al ruim zeshonderd jaar uit hun midden. Urbanus VI was in 1378 de laatste paus die geen kardinaal is. Om bisschop van Rome te worden dien je twee derde van de stemmen te behalen (of twee derde plus één als het aantal kiesgerechtigde kardinalen niet door drie kan worden gedeeld). Zo kreeg Benedictus XVI in 2005 naar verluidt negentig stemmen, terwijl 77 stemmen volstonden. Paus Franciscus werd bijna acht jaar later met een vergelijkbare meerderheid gekozen.
Stemprocedure precies vastgelegd
De stemprocedure is nauwgezet omschreven. De kardinalen stemmen twee keer achter elkaar, in totaal dus vier keer per dag. Op de dag dat het conclaaf begint, wordt vaak maar één stemronde gehouden. Ben je eenmaal gekozen, dan krijg je in het Latijn de vraag of je je benoeming aanvaardt en welke naam je voortaan wil dragen.
In 533 was Johannes II de eerste paus die een andere naam aannam, omdat hij zijn echte naam, Mercurius, aan een heidense god te danken had. Koploper in pausnamen is Johannes, daarvan zijn er in de kerkgeschiedenis liefst drieëntwintig geweest. Verder hebben er onder andere zestien Benedictussen, veertien Clemensen en twaalf Piussen op de stoel van Petrus gezeten (tegenpausen niet meegerekend).
Het huilkamertje
De net gekozen paus wordt, nadat hij zijn nieuwe naam bekend heeft gemaakt, naar de sacristie van de Sixtijnse kapel geleid, waar zich de zogenoemde Sala del Pianto bevindt, letterlijk ‘het huilkamertje’. Hier kan hij in relatieve rust nadenken over wat hem net is overkomen.
Daar hangen ook op kleerhangers drie witte pauselijke soutanes in de maten small, medium en large van de pauselijke kleermaker Gammarelli, hofleverancier sinds 1798. De nieuwe paus legt letterlijk zijn oude leven af: zijn kardinaalskleren dient hij achter te laten.
Nadat de kardinalen hem één voor één gehoorzaamheid hebben beloofd en hij in de Paulijnse kapel (gelegen naast de Sixtijnse kapel) nog kort heeft gebeden, gaat hij naar het middenbalkon van de Sint-Pieter. Een overvol plein wacht dan al een tijdje vol ongeduld op de nieuwe paus.
Het avontuur gaat beginnen.
Nog even het Conclaaf in het kort
De volgende paus zal worden gekozen door het College van Kardinalen, de hoogste figuren binnen de katholieke kerk, benoemd door de paus. Zij zullen de komende dagen naar Rome afreizen voor het conclaaf. De naam komt van het Latijnse cum clave , wat “met sleutel” betekent, wat duidt op het gesloten proces van pausverkiezing.
Er zijn meer dan 220 kardinalen uit meer dan 70 landen, maar slechts zo’n 120 zijn kiesgerechtigde kardinalen (personen ouder dan 80 jaar zijn uitgesloten). Twee derde van de kiesgerechtigde kardinalen is in de afgelopen tien jaar door Franciscus gekozen en weerspiegelt grotendeels zijn visie op een inclusievere kerk.
Zodra de kardinalen in Rome bijeen zijn, meestal 15-20 dagen na de dood van de paus, verzamelen ze zich onder Michelangelo’s prachtige plafondschildering in de Sixtijnse Kapel om hun beraadslagingen te beginnen. Nadat de woorden ‘extra omnes’ – iedereen eruit – zijn uitgesproken, verwijzend naar iedereen behalve de stemgerechtigde kardinalen en een handvol ambtenaren en artsen, gaan de deuren op slot.
De kardinalen leggen een eed van absolute geheimhouding af en mogen gedurende het verkiezingsproces geen contact met de buitenwereld hebben. Hun telefoons worden verwijderd en kranten, televisie, brieven of berichten zijn niet toegestaan. De kapel wordt ook gecontroleerd op afluisterapparatuur vóór en tijdens het conclaaf.
De kardinalen slapen en eten in een speciaal gebouwd hostel, het huis van St. Martha, vlak bij de Sixtijnse Kapel, waar paus Franciscus de afgelopen twaalf jaar heeft gewoond.
Het conclaaf begint met een misviering, waarna de beraadslagingen en stemmingen beginnen. Er wordt elke dag, ’s ochtends en ’s middags, gestemd totdat een kandidaat een tweederde meerderheid behaalt. Na elke zeven stemrondes is er een dag pauze voor gebed en bezinning. Als er na 30 stemrondes geen definitieve uitslag is, wordt een kandidaat gekozen met een gewone meerderheid. Het langste pauselijke conclaaf in de recente geschiedenis was in 1922, toen de kardinalen vijf dagen nodig hadden om hun nieuwe leider te kiezen.
Elke gedoopte man kan tot paus gekozen worden, hoewel er steevast een zittende kardinaal wordt gekozen. Elke kiezer krijgt een stembiljet met bovenaan de woorden eligo in summum pontificem (ik kies tot opperste paus). Ze schrijven de naam van hun keuze in, vouwen het biljet en laten het in een kelk vallen.
De stemming is geheim, maar dat betekent niet dat het proces immuun is voor verdeeldheid, intriges en lobbywerk.
Na elke stemronde worden de stembiljetten verbrand. Er worden chemicaliën toegevoegd om de rook zwart of wit te maken. Zwarte rook die uit de 18 meter hoge schoorsteen komt, geeft aan dat de uitslag onbeslist is; witte rook kondigt aan dat er een nieuwe paus is gekozen.
De succesvolle kandidaat wordt gevraagd of hij de verkiezing aanvaardt en, zo ja, welke naam hij als paus kiest. De kardinalen zweren gehoorzaamheid aan de nieuwe paus, die naar de aangrenzende Tranenzaal wordt geleid om gekleed te worden in een witte soutane, een schedelkap en rode pantoffels. Drie sets gewaden in verschillende maten zullen vooraf door kleermakers van het Vaticaan zijn gemaakt.
De kardinaalsdeken betreedt het hoofdbalkon van de Sint-Pietersbasiliek, waar duizenden katholieke gelovigen en toeristen zich zullen verzamelen. De deken zal verklaren: ” Annuntio vobis gaudium magnum: Habemus papam ” – “Ik verkondig u met grote vreugde: we hebben een paus.
