COVID-19: Hoe Corona het systeem heeft gebroken

De corona-crisis veroorzaakt schokgolven door politieke, economische en sociale systemen. De status-quo kan gewoon niet doorgaan, schrijft Marc Saxer. 

Marc SAXER

Niemand weet hoe lang de pandemie zal duren, hoeveel mensen ziek zullen worden, hoeveel levens het coronavirus zal eisen. Maar de economische en politieke gevolgen van de uitbraak zijn al aan het opkomen. Maatregelen om de pandemie in te dammen, verstoren het openbare leven over de hele wereld.

Vanaf China is de productie in het ene land na het andere tot stilstand gekomen. Wereldwijde supply chains zijn verbroken. Je hebt niet veel fantasie nodig om een ​​golf van faillissementen te zien naderen in veel industrieën waar elke cent telt.

Paniekaankopen domineerden de afgelopen dagen de berichtgeving in de media. Angstige consumenten hebben echter de neiging grotere aankopen uit te stellen. Bij tekorten daalt ook het verbruik. Deze omwentelingen zullen de reeds trage Europese economieën waarschijnlijk in een recessie doen belanden.

De plotselinge inzinking van de Chinese vraag heeft de grondstoffenmarkten geschokt. Nadat de Organisatie van olie-exporterende landen (OPEC) niet met Rusland kon overeenkomen om de productie te verlagen om de prijzen te stabiliseren, veranderde Saoedi-Arabië zijn strategie en overspoelde de markten met goedkope olie. Als gevolg hiervan kelderde de  olieprijs  tot historische dieptepunten. Op de korte termijn zou dit een zekere verlichting kunnen zijn voor de industrie en de consumenten. Door de olieprijsoorlogen, de angst voor een recessie en calamiteiten op de obligatiemarkten storten de aandelenmarkten in. Alleen een ingrijpende interventie van alle grote centrale banken heeft tot nu toe een financiële crisis voorkomen.

De economische reactie

Sommige landen, met name Duitsland, hebben snel uitgebreide pakketten maatregelen gelanceerd om de dreigende economische crisis het hoofd te bieden. Na enige aanvankelijke aarzeling plannen de Verenigde Staten ook een alomvattende economische stimulans, waaronder de ongekende verspreiding van helikoptergeld. Of deze en andere mogelijke onmiddellijke maatregelen voldoende zijn om de economische neergang te stoppen, hangt af van hoe diep de crisis door het systeem heen eet. Na voorbije epidemieën, een korte, scherpe inzinking, werd de economie meestal gevolgd door een snelle terugkeer naar groei. Of dit bij de corona-crisis ook het geval zal zijn, hangt van veel factoren af, niet in het minst hoe lang de pandemie duurt.

Een grotere zorg zijn echter de schokgolven die nu door de noodlijdende financiële systemen gaan, waar ze zorgen baren voor zorgwekkende trends op langere termijn. Veel Amerikaanse industrieën en huishoudens hebben te veel schulden. In China kampen schaduwbanken, vastgoedondernemingen en staatsbedrijven, samen met de provincies, onder de schuldenlast. De Europese banken zijn nog niet hersteld van de vorige financiële crisis. Door de economische ineenstorting in Italië kan de eurocrisis opnieuw oplaaien. De manier waarop investeerders vluchten voor de veiligheid van staatsobligaties geeft de diepe angst aan dat deze kaartenhuizen zullen instorten. De corona-crisis kan een kettingreactie in gang zetten die zou eindigen in een wereldwijde financiële crisis.

In tegenstelling tot de crisis van 2008 zijn de centrale banken deze keer echter niet in staat de dag te redden. Tot op heden lagen de rentetarieven in alle grote economieën op een historisch dieptepunt. De Amerikaanse Federal Reserve is daarom begonnen met  het  rechtstreeks verschaffen van liquiditeit aan de markten via repotransacties. Het nieuwe hoofd van de Europese Centrale Bank, Christine Lagarde, stuitte aanvankelijk   op de Europese crisisreactie en veroorzaakte daarmee speculatie tegen de cohesie van de eurogroep. Door middel van een  gecoördineerde interventiealle grote centrale banken hebben nu echter hun vastberadenheid getoond om een ​​standpunt in te nemen tegen de paniek op de markten. De cruciale vraag is echter of de Corona-crisis überhaupt kan worden overwonnen met monetaire-beleidsinstrumenten. Dat hangt sterk af van de aard van de crisis.

Democratieën moeten nu leveren

Dit komt omdat de crisis zich niet beperkt tot de economische sfeer. Het vermogen van staten om het leven en de ledematen van hun eigen burgers te beschermen, wordt ook op de proef gesteld – en de inzet is niets minder dan de fundamentele legitimiteit van de Leviathan.

In de autoritaire regimes van Eurazië is de belangrijkste kwestie de legitimiteit van de sterke mannen, wier aanspraak op macht is gebaseerd op de centrale belofte ‘Ik bescherm je’. De Chinese president Xi Jinping heeft dit begrepen en neemt daarom drastische maatregelen tegen de verspreiding van het virus, ongeacht de kosten. Zijn tegenhangers in Thailand, de Filippijnen en Brazilië hebben de bestrijding van de ziekte echter lichtvaardig behandeld en worden nu uitgelokt door hun eigen supporters. De vraag of president Donald Trump in de ogen van zijn kiezers zijn centrale belofte nakomt om Amerika te beschermen tegen externe dreigingen, zal waarschijnlijk een beslissende invloed hebben op de uitkomst van de Amerikaanse verkiezingen.

Een internationale pandemie roept op tot een gecoördineerde wereldwijde reactie. Tot dusver heeft elk land echter een solo-inspanning geleverd.

Hoewel de corona-crisis ontgoochelende populisten in de regering kan zijn, kan het precies zijn waar hun tegenhangers op hebben gewacht. In de ogen van veel burgers hebben de democratische staten de controle al verloren in de crises van 2008 en 2015. Decennia van bezuinigingsbeleid en tot een absoluut minimum teruggebrachte gezondheidszorgsystemen hebben de staatsstructuren uitgehold; veel mensen maken zich zorgen of hun naties nog steeds in staat zullen zijn grote crises het hoofd te bieden. In veel landen keert de publieke stemming zich tegen het vrije verkeer van geld, goederen en mensen.

Veel Italianen vrezen al lang om de verliezers van de globalisering en de euro te zijn. Nu komen de noodmaatregelen, de economische schok en alweer een vluchtelingencrisis. De Lombardse rechtse populist Matteo Salvini is niet de enige die de ingrediënten van ‘open grenzen, gevaarlijke buitenlanders, corrupte elites en weerloze staten’ weet te gebruiken om een ​​giftig brouwsel te mengen. Vergis u niet, de liberale democratieën van West-Europa worden onder de loep genomen. Te midden van een rechts-populistische opstand moeten democraten nu bewijzen dat ze het leven van alle burgers kunnen en zullen beschermen.

Maar in hoeverre kunnen individuele vrijheden worden beperkt? Hoe lang duurt de noodtoestand? Zouden westerse samenlevingen drastische maatregelen zoals die in China tolereren? Moeten zij, net als de Oost-Aziaten, het collectief voorrang geven boven het individu? Hoe kan de snelheid waarmee de ziekte zich verspreidt, worden vertraagd als de burgers zich niet houden aan de aanbevelingen over ‘sociale afstand’? En wat betekent solidariteit met anderen als we alleen kunnen isoleren?

Elke natie op zichzelf

Een internationale pandemie roept op tot een gecoördineerde wereldwijde reactie. Tot dusver heeft elk land echter een solo-inspanning geleverd. Zelfs binnen Europa ontbreekt het aan solidariteit. Net als bij de eurocrisis en de vluchtelingencrisis, voelt vooral Italië dat zijn partners het hebben laten varen. China profiteerde slim van het gebrek aan Europese solidariteit en stuurde een vliegtuig naar Italië, zijn partnerland Belt and Road, vol medische benodigdheden. Ondertussen heeft Berlijn de geopolitieke dimensie van de dubbele crisis – coronavirus en vluchtelingen – erkend en is bezorgd over de pogingen van externe machten om Europa te verdelen. Het exportverbod op medische beschermingsmiddelen werd weer versoepeld en Italië was verzekerd van noodhulp in de vorm van een miljoen gezichtsmaskers. Belangrijker,

De crisis is een andere stresstest voor het toch al zwaar belaste transatlantische partnerschap. Het besluit van Trump om de Verenigde Staten te  isoleren  van hun Europese bondgenoten zonder hen te raadplegen, heeft een duidelijk signaal afgegeven. De Amerikaanse poging om  CureVac , een bedrijf gevestigd in Tübingen, over te nemen om het vaccin exclusief voor de Verenigde Staten veilig te stellen, escaleerde zelfs in een verhit geschil met Berlijn. Onder deze omstandigheden is een gezamenlijke, gecoördineerde crisisrespons nauwelijks denkbaar. In het Westen was tot nu toe het trefwoord ‘Iedereen voor zichzelf’.

Op mondiaal niveau zorgen de nieuwe conflicten tussen grootmachten voor nog meer crisis. Vooral de olieprijsoorlog wordt gedreven door geo-economische motieven. Het conflict tussen Saoedi-Arabië en Rusland roept vragen op  over het voortbestaan ​​van het OPEC-kartel . De grote verliezer van de historische prijsdaling zou uiteindelijk de zwaar verschuldigde Amerikaanse schalieolie-industrie kunnen zijn. Dus of goedkopere prijzen bij de benzinepompen echt een zegen zijn, zoals de Amerikaanse president beloofde, hangt af van wie deze uitputtingsoorlog het langst kan doorstaan. Rusland en Saoedi-Arabië hebben er in ieder geval een groot belang bij om hun door schulden gefinancierde Amerikaanse concurrent uit te schakelen.

Wat de uitkomst van de olieprijsoorlog ook is, het machtsevenwicht op de oliemarkten wordt bijgesteld. Het debat over ‘piekolie’, dat al tientallen jaren woedt, zou ook een interessante wending moeten krijgen. Uiteindelijk is het misschien niet een slinkende voorraad fossiele brandstoffen die de achteruitgang van de olie-industrie zal verzegelen. Met permanent lage prijzen is het misschien simpelweg economisch niet langer haalbaar om de resterende reserves te exploiteren. Zou een geo-economisch conflict onbedoeld het einde van het fossiele tijdperk inluiden?

De crisis voedt ook het hegemonieconflict tussen de VS en China. Al geruime tijd bestaat er in Washington een tweeledige consensus om de Amerikaan los te koppelen van de Chinese economie om de concurrent voor de wereldwijde suprematie niet te versterken door Peking geld en technologie te verstrekken. Wereldwijd gepositioneerde bedrijven moeten hun toeleveringsketens nu ’s nachts opnieuw samenstellen. Komen al deze bedrijven terug naar China als de onmiddellijke crisis voorbij is? Bedrijfsleiders zouden dan twee keer moeten nadenken of ze de geopolitieke marsorders uit Washington gewillig negeren.

En hoe zullen de Europese bedrijven zich na de crisis verplaatsen, nadat de kosten van overdreven afhankelijk zijn van Chinese toeleveringsketens al te duidelijk zijn geworden? In het debat over de vraag of het Chinese bedrijf Huawei moet worden uitgesloten van de uitbreiding van de Europese 5G-infrastructuur, proefden Europeanen al hoe groot de Amerikaanse druk kan zijn. De corona-crisis kan dan een ontwikkeling versnellen die al langer aan de gang is: deglobalisering. Als gevolg hiervan kan de wereldwijde arbeidsverdeling uiteenvallen in concurrerende economische blokken.

Overnachting, het tijdperk van het neoliberalisme loopt ten einde

Alles gaat ineens heel snel. Binnen enkele uren worden zulke grote bedragen de markten in gepompt, waardoor de ‘radicale’ beloften van de democratische presidentskandidaat senator Bernie Sanders in vergelijking zakgeld lijken. Duitse politici, die gisteren opgewonden raakten door de intellectuele mijmeringen van de jonge socialist Kevin Kühnert, overwegen nu serieus de nationalisatie van bedrijven. Wat in het klimaatdebat werd afgedaan als de naïeve dromen van kinderen, is nu een trieste realiteit: het wereldwijde luchtverkeer komt tot stilstand. Grenzen die in de vluchtelingencrisis als niet-afsluitbaar werden beschouwd, zijn nu inderdaad gesloten. En ondertussen heeft de conservatieve gouverneur van Beieren, Markus Söder, de Duitse fetisj van evenwichtige begrotingen opgegeven en aangekondigd: “We zullen ons niet laten leiden door boekhoudkundige kwesties, maar door wat Duitsland nodig heeft.”

Het tijdperk van het neoliberalisme, in termen van het primaat van marktbelangen boven alle andere sociale belangen, loopt ten einde. Al deze maatregelen zijn uiteraard het gevolg van de noodtoestand. Burgers zullen ze zich echter herinneren als ze snel weer te horen krijgen ‘er is geen alternatief’. Met de crisis is de lang sluimerende politieke sfeer in beweging gezet. Na vier decennia van neoliberaal scepticisme over de staat komt een lang vergeten feit aan het licht: dat natiestaten nog steeds een enorme creatieve kracht hebben, als ze er maar gebruik van willen maken.

De corona-crisis komt neer op een enorme praktijktest. Miljoenen mensen experimenteren met nieuwe manieren om hun dagelijks leven te organiseren.

Als een schijnwerper verlicht de corona-crisis de geopolitieke, economische, ideologische en culturele breuklijnen van onze tijd. Zou deze scheur in het gebouw zelfs een baanbrekende onderbreking kunnen betekenen? Eindigt het tijdperk van turboglobalisering met de ontkoppeling van de grote economische blokken? Bieden de olieprijsoorlogen het einde aan van fossiele industriële economieën? Verandert het wereldwijde financiële systeem in een nieuw regime? Gaat het systeemgarantiestokje van de Verenigde Staten naar China of ervaren we de doorbraak van de multipolaire wereld?

Zeker is dat het Coronavirus kan leiden tot een doorbraak van een aantal trends die al lang verborgen zijn. Al deze ontwikkelingen beïnvloeden elkaar met een adembenemende snelheid. Deze complexiteit suggereert dat deze crisis dieper zal gaan dan de recessie van 2008. De pandemie kan de brandende lont zijn op het kruitvat van een wereldwijde systeemcrisis.

Window to Future Wide Open

De corona-crisis komt neer op een enorme praktijktest. Miljoenen mensen experimenteren met nieuwe manieren om hun dagelijks leven te organiseren. Zakelijke reizigers schakelen over van vluchten naar videoconferenties. Universitaire docenten houden webinars. Medewerkers werken vanuit huis. Sommigen keren na de crisis terug naar hun oude patronen. Maar velen weten nu uit eigen ervaring dat de nieuwe manier van werken niet alleen werkt, maar ook milieu- en gezinsvriendelijker is. We moeten dit moment van verstoring, de onmiddellijke ervaring van vertraging, gebruiken om gedragsveranderingen op lange termijn te genereren in de strijd tegen klimaatverandering.

De Britse journalist Jeremy Warner somt cynisch de neoliberale visie op de crisis op: “Vanuit een geheel ongeïnteresseerd economisch perspectief kan de COVID-19 op de lange termijn zelfs milde voordelen opleveren door onevenredig veel afhankelijke ouderen af ​​te slachten [sic!].” In schril contrast met het gebrek aan solidariteit van de regeringen, ervaren mensen een golf van solidariteit in hun wijk, op het werk en in hun vriendenkring. Wanneer is de kapitalistische machine voor het laatst gestopt om de oude en de zieken te beschermen? We kunnen voortbouwen op deze ervaring van solidariteit om de samenleving als geheel weer meer samenhang te geven. Als we er samen in slagen de crisis te overwinnen, creëren we een symbool aan het begin van een nieuw tijdperk: een gemeenschap die bij elkaar blijft, kan elke uitdaging aan.

Reageren op de crisis brengt echter ook gevaren met zich mee. Over de hele wereld worden grenzen gesloten, visa worden geannuleerd en buitenlanders worden een inreisverbod opgelegd. Het recordaantal orders voor  industriële robots  geeft aan dat de productieketens beter bestand zijn tegen storingen door een beslissende stap naar meer automatisering. Beide trends dreigen de spiraal van banenverlies, angst voor sociale uitsluiting, wrok van immigranten en politieke opstanden tegen het liberale establishment te versnellen.

Liberaal econoom Philippe Legrain waarschuwt terecht  : ‘De Coronavirus-crisis is een politiek geschenk voor nativistische nationalisten en protectionisten. Het heeft de perceptie vergroot dat buitenlanders een bedreiging vormen. Het onderstreept dat crisislanden niet altijd op hun buurlanden en bondgenoten voor hulp kunnen rekenen. ” We mogen het recht om de crisis uit te leggen niet aan rechtse populisten overlaten. Het antwoord op mondiale uitdagingen moet niet isolatie en nationaal egoïsme zijn, maar eerder solidariteit en internationale samenwerking. In tegenstelling tot 2008 kunnen progressieven het zich niet opnieuw veroorloven om de strijd om het interpreteren van wat er gebeurt en wat er moet gebeuren, te verliezen. De komende weken wordt de basis gelegd voor de nieuwe wereldorde. We moeten ervoor zorgen dat we de debatten vormgeven over hoe het eruit zal zien.

Er kan een sterkere democratische staat ontstaan

Velen, vooral jongeren, ervaren voor het eerst een nationale noodsituatie. Binnen enkele dagen zijn hun vrijheden tot een onvoorstelbare mate beperkt. Niet alleen in China, maar in het midden van Europa worden technologieën op grote schaal gebruikt om het gedrag van burgers te monitoren en te reguleren. Zoals de ‘strijd tegen het terrorisme’ ons heeft geleerd, zullen veel van de nu vastgestelde noodregels van kracht blijven nadat de crisis is beëindigd. Men hoeft geen verborgen agenda te voelen achter de normalisering van de noodtoestand, zoals Giorgio Agamben en Naomi Klein doen, namelijk individuen volgzaam maken voor het kapitalisme bij rampen. We moeten echter voorkomen dat onze grondrechten permanent worden uitgehold.

Slavoj Žižek slaat de spijker op zijn kop als hij waarschuwt dat mensen terecht de staatsmacht als verantwoordelijk beschouwen: ‘jij hebt de macht, laat nu zien wat je kunt doen! De uitdaging voor Europa is om te laten zien dat wat China heeft gedaan op een transparantere en democratische manier kan worden gedaan. ‘ De Oost-Aziatische democratieën in Zuid-Korea, Taiwan en Japan hebben tot dusver op indrukwekkende wijze aangetoond hoe dit moet worden gedaan zonder de vrijheden van de burgers onnodig te beperken. Hun aanpak lijkt meer compatibel met westerse democratieën dan de draconische Chinese manier. Toch zou een succesvol crisisbeheer ook het vertrouwen in de democratische staat versterken. In een crisis hebben mensen de neiging zich te scharen rond competente, hardwerkende en beschermende regeringen.

De wereldwijde crisis heeft het besef vergroot hoe kwetsbaar hyperglobalisering ons heeft gemaakt. In een wereld met een wereldwijd netwerk kunnen en zullen pandemieën zich met hoge snelheid over de grenzen verspreiden.

Nadat jaren van bezuinigingsprogramma’s de gezondheidszorgstelsels tot een absoluut minimum hebben teruggebracht, moet nu alles in het werk worden gesteld om het systeem in staat te stellen de vele zieke mensen het hoofd te bieden. De sluiting van gemeentelijke klinieken, het chronische onderaanbod van verplegend personeel en de erbarmelijke staat van technische uitrusting eisen nu hun tol. Zelden kreeg de vraag om de privatisering van de gezondheidszorg terug te draaien meer publieke steun. In de crisis is Spanje snel  genationaliseerd al zijn privéklinieken en gezondheidsdiensten. In Frankrijk zet de president openlijk vraagtekens bij de wijsheid van de neoliberale privatisering en zweert hij van koers te veranderen. Ook in Duitsland is het debat begonnen of het werkelijk verstandig was om ons sociale leven te onderwerpen aan de voorschriften van de markt. In de toekomst mag het niet langer het individuele belang van de winst zijn, maar het algemeen belang dat de centrale focus van openbare diensten zal zijn.

Voor de wederopbouw van openbare diensten zijn investeringen in de orde van miljarden nodig. Kanselier Angela Merkel heeft bevestigd dat de constitutionele schuldenrem niet van toepassing is in uitzonderlijke situaties als deze: “Hoe het begrotingssaldo er aan het eind van het jaar uit zal zien, is voor ons niet aan de orde.” In de huidige situatie opent de Duitse regering een historisch ongekende reddingsparaplu voor de economie, voor iedereen, van kleine zelfstandigen en freelancers tot grote bedrijven. “We zullen al het mogelijke doen”,  verzekerde de  federale minister van Financiën Scholz. Het kader voor het verstrekken van garanties, voor een totaalbedrag van een half biljoen euro, is nog maar het begin, stelt minister van Economische Zaken Altmaier.

In de crisis zijn we dus weer allemaal keynesianen. Anders dan na de recessie van 2008 mogen we na de crisis niet meer bezuinigen. Na tientallen jaren van bezuinigingsbeleid zijn veel diensten uitgeput: gezondheidszorg en onderwijs, lokale overheid, transportinfrastructuur, de Duitse strijdkrachten en de politie. Om de wijdverspreide angst om de controle te verliezen tegen te gaan, de economie en de samenleving voor te bereiden op de digitale revolutie en, last but not least, de klimaatverandering te bestrijden, zijn investeringen van historische omvang nodig.

Sociaaldemocratie kan ons redden van de crisis

De wereldwijde crisis heeft het besef vergroot hoe kwetsbaar hyperglobalisering ons heeft gemaakt. In een wereld met een wereldwijd netwerk kunnen en zullen pandemieën zich met hoge snelheid over de grenzen verspreiden. Wereldwijde toeleveringsketens worden maar al te gemakkelijk doorgesneden. De financiële markten zijn kwetsbaar. Rechtse populisten willen de grenzen sluiten en zich van de wereld isoleren, maar dat is het verkeerde antwoord op de wereldwijde uitdagingen van epidemieën, oorlogen, migratie, handel en klimaatverandering. Ons doel zou eerder moeten zijn om de grondoorzaken van deze crises aan te pakken. Daartoe moet de wereldeconomie op een veerkrachtiger fundament worden geplaatst.

In de nasleep van de Corona-crisis zijn de wereldwijde toeleveringsketens al aan het reorganiseren. Zo zorgen kortere toeleveringsketens met Amerikaanse productiefaciliteiten in Mexico en Europese vestigingen in Oost-Europa voor meer stabiliteit. Technologisch moet Europa weer soeverein worden. Hiervoor moeten we veel nauwer samenwerken bij onderzoek en ontwikkeling. Het wereldwijde financiële systeem, dat bij elkaar wordt gehouden door niet meer dan ducttape, moet dringend opnieuw worden besteld. Al meer dan tien jaar zijn centrale banken er niet in geslaagd deflatoire trends tegen te gaan door middel van monetair beleid. In de crisis springen regeringen met een expansief begrotingsbeleid opzij. Politiek betekent dit een terugkeer naar de grondleggingslogica van het parlementarisme, het principe van ‘geen belasting zonder vertegenwoordiging’. Met andere woorden,

Conflicten ontstaan ​​door overmatige onderlinge afhankelijkheid. Deze conflicten moeten worden opgevangen door internationale normen en multilaterale samenwerking. Het bekwame crisisbeheer van de Wereldgezondheidsorganisatie toont de doeltreffendheid van multilaterale samenwerking bij de bestrijding van de pandemie aan. In tegenstelling tot de financiële crisis van 2008 is er deze keer echter geen gecoördineerde reactie van de twintig grootste economieën. De geopolitieke rivaliteit van de grootmachten enerzijds en de rechts-populistische roep om isolatie anderzijds staan ​​een grotere internationale samenwerking in de weg. De bestaande elementen van multilateraal bestuur moeten worden versterkt met concrete bijdragen. Dit kan beginnen met het verstrekken van meer solide financiering aan de Wereldgezondheidsorganisatie en doorgaan met een G20-bijeenkomst om het economische crisisbeheer te coördineren.

De crisis heeft de bevolking drastisch duidelijk gemaakt dat de status-quo niet kan voortduren. Het verlangen naar een fundamentele reorganisatie van onze economische activiteit en ons collectieve leven is nog nooit zo groot geweest. Tegelijkertijd moeten existentiële gevaren worden afgeweerd zonder de democratie en vrijheden onevenredig te beperken. Welke politieke macht kan de noodzakelijke sociale compromissen sluiten om dit voor elkaar te krijgen? De Amerikaanse politicoloog Sheri Berman heeft een angstige vraag gesteld: ‘Kunnen sociaal-democraten de wereld (opnieuw) redden?’ Laten we het voor elkaar krijgen.