
In 2019 doodde een schutter 23 mensen in een Walmart in El Paso, Texas, waarbij hij het op klanten had gemunt die volgens hem van Latijns-Amerikaanse afkomst waren. Analisten noemen raciaal extremisme, complottheorieën en minachting voor de Grondwet als factoren die de Amerikaanse democratie verzwakken. De Verenigde Staten staan misschien niet voor een permanente neergang, maar gaan een voorspelbare cyclus van ineenstorting en vernieuwing in.
Is het Amerikaanse systeem van constitutionele democratie aan het instorten? En zo ja, waarom? Sommige analisten vestigen de aandacht op de minachting die de regering-Trump, president Donald Trump zelf en zijn benoemingen koesteren voor de grondwet en de beperkingen die deze aan de uitvoerende macht oplegt. Anderen noemen extremisme: in plaats van een institutionele verklaring, richten ze zich op het publieke sentiment.
Grote delen van de Amerikaanse bevolking wenden zich tot extreme verklaringen, vaak vergezochte complottheorieën, om politieke ontwikkelingen te verklaren. Amerikanen zijn zo gepolariseerd en van elkaar vervreemd geraakt dat sommigen nu geweld verkiezen als middel om hun doelen te bereiken.
Nog niet zo lang geleden ontving het publiek zijn nieuws via ongeveer dezelfde kanalen: dezelfde radio, televisie en gedrukte media. Dat is niet langer het geval. In de afgelopen decennia zijn de massacommunicatiekanalen zo uitgebreid dat televisie, radio en gedrukte media tegenwoordig de ene bevolkingsgroep van de andere isoleren.
Technologie, onrecht en politiek geweld
Om het probleem van nieuwskanalen die de ‘echo chamber’-methode gebruiken nog groter te maken, is er de grote verscheidenheid aan internetplatforms die individuele gebruikers in staat stellen anoniem bedreigingen en beledigingen te uiten naar hun vermeende vijanden, zonder angst voor represailles of ontmaskering. Het effect van deze media op het uiten van ongenoegen en wrok komt neer op een uitnodiging tot politiek geweld.
Ter illustratie: op 3 augustus 2019 liep een jongeman genaamd Patrick Wood Crusius een Walmart-winkel in El Paso, Texas, binnen en vermoordde 23 klanten waarvan hij aannam dat ze van Latijns-Amerikaanse afkomst waren. De schutter schreef een manifest op het populaire platform 8chan, waarin hij zijn motief uitlegde: hij haalde inspiratie uit online afbeeldingen van de moorden op moslimgelovigen in twee moskeeën in Christchurch, Nieuw-Zeeland, twee maanden eerder. In dat geval had de moordenaar ook zijn eigen online manifest gepubliceerd.
Zoals de moorden in Christchurch aantonen, beperkt het probleem zich niet tot de Verenigde Staten. Freedom House, dat jaarlijks een samengestelde maatstaf voor “vrijheid in de wereld” samenstelt voor meer dan 100 landen, meldt dat de burgerlijke vrijheden en burgerrechten in 2024 voor het 18e jaar op rij zijn afgenomen . Bovendien komt politiek geweld steeds vaker voor, zelfs in de democratieën van de wereld, met name in de aanloop naar en na nationale verkiezingen.
De kwetsbaarheid van de democratie in historisch perspectief
Politieke waarnemers beschouwen de teloorgang van de democratie in de VS en elders doorgaans als een afwijking. Vaak lijken ze ervan uit te gaan dat democratisch bestuur in de normale gang van zaken de culminatie is van een historische ontwikkeling. Ze geloven dat de geschiedenis onontkoombaar naar democratie leidt en dat afwijkingen tijdelijke tegenslagen zijn op het pad naar democratie op de lange termijn.
Sterker nog, in de loop van de menselijke geschiedenis zijn democratieën gekomen en gegaan. De politieke experimenten met democratie in Latijns-Amerika – bijvoorbeeld Brazilië of Argentinië – of in Afrika na de onafhankelijkheid, zoals Nigeria of Kenia, illustreren dit.
De democratie in de VS lijkt langer te hebben geduurd dan de meeste democratische experimenten, van 1776, de Onafhankelijkheidsverklaring, of 1789, toen de Grondwet van kracht werd, tot 2025. De relatieve levensduur van de Amerikaanse democratie kan worden verklaard door het feit dat de grondleggers van het land er alles aan deden om de nieuwe instellingen te beschermen tegen de wil van het volk. De grondwet voorzag in een uitvoerende macht, een Senaat en een federale rechterlijke macht, waarvan de leden niet rechtstreeks door het volk werden gekozen.
James Madison en de andere opstellers van de Grondwet waren zich terdege bewust van de historische ervaring met volksbestuur. In de loop der decennia is echter veel van waar de grondleggers zich zorgen over maakten werkelijkheid geworden. Instellingen die Madison, John Adams en anderen probeerden te beschermen tegen volksbestuur, zijn nu onderworpen aan de wil van het volk.
Waarom lijken democratieën zo kort te duren? Het antwoord is wellicht te vinden in de werken van de oude Griekse filosofen. Zij geloofden dat de rede het enige kenmerk was dat mensen van andere levende wezens onderscheidde. Uit deze opvatting volgde dat regeringen bestuurd moesten worden door de rede, niet door impulsen, emoties of passies.
Het vermogen om te redeneren is echter niet gelijkmatig verdeeld over een bevolking of staat. Sommige mensen zijn beter begiftigd met het vermogen om helder te redeneren dan anderen. De eersten zouden de leidende rol moeten spelen in het bestuur.
Periodiek maakte een of andere vorm van elitaire, aristocratische of monarchale heerschappij plaats voor een regering door de burgers. Een democratische regering zou een periode inluiden waarin mensen zich te gemakkelijk zouden laten leiden door hun emoties en passies in plaats van door een rationeel discours. Onder deze omstandigheden kwamen er soms politieke figuren naar boven die in staat waren om de gevoelens van ongenoegen, afgunst en wrok onder de bevolking te manipuleren. En zo ontstond de demagoog.
Democratie zou dan plaatsmaken voor heerschappij door demagogen. Volgens deze opvatting bezaten demagogen het vermogen om het volk te sturen in de richting die ze wilden. Uiteindelijk zou de heerschappij van opruiende demagogen plaatsmaken voor een tirannieke regering. Recht en rede zouden worden vervangen door de grillen en grillen van de tiran wiens heerschappij geen grenzen kende – althans, voor een tijdje.
We moeten niet vergeten dat het oude Griekse tijdsbesef verschilt van het onze. Hun visie was gebaseerd op de natuur en, onder andere, het verstrijken van de seizoenen. Net zoals de seizoenen komen en gaan – herfst, winter, lente en zomer – zo ook met het menselijke politieke leven. Het ene type regering maakte plaats voor het andere in een schijnbaar eindeloze cyclus van geboorte, dood en vernieuwing.
Als de Amerikaanse democratie plaatsmaakt voor een vorm van autoritair bewind, moeten we er dus niet verbaasd over zijn als dit later in de cyclus van politieke ontwikkeling van het land opnieuw gebeurt.