Vrijdag 7 juni viel het kabinet-Rutte VI. Mogelijk een keerpunt in de Nederlandse parlementaire geschiedenis. In het verleden waren het altijd de kleinere coalitiepartijen die uit een regering stapten. Nu lijkt voor het eerst de grootste partij, op initiatief van de premier, de stekker eruit te hebben getrokken.

‘Rutte’. Vrijdagavond verklaarden de demissionaire ministers dat ze gezamenlijk besloten dat het zo niet verder kon. Alsof in goed overleg een punt was gezet achter een ongelukkig huwelijk. Het afwijkende geluid kwam van de Tweede Kamerfractievoorzitter van het christendemocratische CDA, Pieter Heerma. Die noemde het optreden VVD-premier Mark Rutte ‘onverantwoord hard, bijna roekeloos’. Woorden die direct werden afgezwakt door CDA-leider en -vicepremier Wopke Hoekstra. Zelfs de fractievoorzitter en partijleider van de orthodox-protestantse ChristenUnie, Mirjam Bikker, benadrukte dat de vier partijen samen tot dit besluit kwamen. Opvallend, want de afgelopen week botste het vooral tussen deze partij en de grootste partij, de rechts-liberale VVD, over migratie. Bikker stelde dat het noodzakelijk was om de arbeidsmigratie en de instroom uit veilige landen te verminderen. Het pijnpunt voor haar partij was het weren van echte vluchtelingen en het inperken van gezinshereniging geweest.

Wie breekt, betaalt.

Een aloude wet in de Nederlandse politiek: ‘Wie breekt, betaalt’. De partij die de stekker uit het kabinet steekt, verliest bij de eerstvolgende verkiezingen. Soms licht, zoals toen de VVD – vanwege het geruzie binnen de instabiele LPF – het vertrouwen opzegde. Soms zwaar, zoals het links-liberale D66, dat in 2006 gereduceerd werd tot drie Kamerzetels. Deze wetmatigheid heeft geschiedenis binnen Ruttes eigen partij. Partijleider [Hans Wiegel](1971-1982) stond twee keer onder zware druk om uit de regering te stappen. De eerste keer als fractievoorzitter in 1972. DS’70 was uit de regering gestapt, omdat onvoldoende bezuinigd werd. Gezonde overheidsfinanciën waren altijd belangrijk voor liberalen, het kabinet was al gevallen, dus waarom volgde de VVD het voorbeeld niet? Wiegel herinnerde aan ‘wii breekt, betaalt’. Door in de demissionaire regering te blijven, toonde de VVD meer verantwoordelijkheidsbesef dan mogelijke electorale concurrent DS’70. DS’70 verdween van het toneel. De tweede keer was Wiegel vicepremier in de regering-Van Agt I (1977-1981). In 1980 trad CDA-minister van Financiën Frans Andriessen af, omdat de regering onvoldoende bezuinigde. Weer koos Wiegel voor de regering.

Verantwoordelijkheid nemen

Rutte is dus niet de eerste VVD-leider die stabiliteit verkoos boven een onzekere uitkomst. Zelf hanteerde hij de term ‘verantwoordelijkheid nemen’. Problemen oplossen, in plaats van roepen vanaf de zijlijn. Sinds 2012 was dat het verschil met de PVV van Geert Wilders, die de gedoogsteun aan het eerste kabinet-Rutte (2010-2012) had ingetrokken. Vanaf 2017 ook het verschil met Forum voor Democratie van Thierry Baudet. Het afgelopen jaar leek het een mantra om ontevreden partijgenoten in het gareel te krijgen. Rutte reageerde fel toen op het partijcongres van 3 juni partijgenoten opriepen desnoods om het asieldossier uit de regering te stappen. ‘Voor het eerst in tachtig jaar is er oorlog in Europa’, reageerde hij, ‘Nederland is door Brexit nu de vijfde economie in de eurozone, andere landen kijken naar Nederland – dan kun je toch geen vervroegde verkiezingen gebruiken?’ Een maand later liet hij, de premier, de regering vallen. En het buitenland kijkt inderdaad naar Nederland. In Nederland mogen nieuwe verkiezingen pas negentig dagen na een kabinetsval plaatsvinden. Vanwege de zomer- en de herfstvakantie, en omdat het organiseren tijd kost, adviseert de Kiesraad half november. De vorige formatie duurde acht maanden. In theorie heeft Nederland dus pas in de zomer 2024 weer een regering. Nederland kampt met woningnood en asielproblematiek. Is dat ‘verantwoordelijkheid nemen’?

Beredeneerde gok

Waarom zette Rutte de afgelopen week de zaak op scherp door zijn coalitiepartners ‘het mes op de keel te zetten’: uiterlijk vrijdag een akkoord over minder asielzoekers, inclusief minder gezinshereniging? Hij wist hoe moeilijk dit lag bij coalitiepartners D66 en ChristenUnie. Waarom voor George-Louis Bouchez spelen? De meest gehoorde verklaring: voor hem is het een win-winsituatie.

Of de coalitiepartners nu akkoord gingen of dat de regering viel om het asieldossier, in beide gevallen kon hij aan zijn achterban en overige rechtse kiezers tonen dat het hem menens was.

Een tweede verklaring: Het CDA staat momenteel slecht in de peilingen. Veel rechtse kiezers vinden PVV en Forum voor Democratie te extreem. De nieuwe rechtse partijen BBB en JA21 zullen naar verwachting groeien, willen meeregeren, maar zijn mogelijk in kiezersogen nog te jong om grootste gemaakt te worden. Rutte zou dus opnieuw premier kunnen worden. Een beredeneerde gok blijft een gok. Rutte is al dertien jaar premier. Eerder hebben lang zittende premiers hun houdbaarheid overschat. Wat als de kiezers hem meer in verband brengen met problemen (Toeslagenaffaire, aardbevingen in Groningen, verwaarloosde defensie dan met de oplossing voor het asielprobleem? Controlefreak en gewoontedier Rutte speelde altijd op veilig. Is deze wijziging van operatiemodus machiavellisme of wanhoop? Hij heeft namelijk geen leven buiten de politiek.