De paus die de barbaarse ongelijkheden van het kapitalisme van de miljardairsklasse aan de kaak stelde

Paus Franciscus, die op 88-jarige leeftijd is overleden, streed consequent voor economische rechtvaardigheid, met een kracht die hem onderscheidde van de elite van zijn tijd.

Paus Franciscus, die maandag op 88-jarige leeftijd overleed , heeft de twaalf jaar dat hij aan het hoofd van de Katholieke Kerk stond en misschien wel de meest prominente religieuze leider ter wereld was, gebruikt om te pleiten voor vrede ( vooral in het Midden-Oosten ), voor gedurfde reacties op de klimaatcrisis , voor een humane behandeling van vluchtelingen, voor verantwoord gebruik van technologieën die steeds meer uit de hand lopen en – met een consistentie die hem onderscheidde van de zakelijke en politieke elites van zijn tijd – voor economische rechtvaardigheid.

Die laatste toewijding kwam voort uit een spirituele en praktische zorg voor de armen, van de kant van de eerste Latijns-Amerikaan en de eerste jezuïet die in de 2000-jarige geschiedenis van de kerk tot paus werd gekozen. Het stond centraal in Franciscus’ missie tijdens zijn opmerkelijke pontificaat. Kardinaal Kevin Farrell, de camerlengo van het Vaticaan, zei in de aankondiging van Franciscus’ overlijden op de ochtend na Paaszondag: “Hij leerde ons de waarden van het Evangelie te beleven met trouw, moed en universele liefde, vooral ten gunste van de armsten en meest gemarginaliseerden.”

Dat onderwijs was gedurfd en leerzaam. Het begon al vroeg en hield nooit op.

Slechts enkele maanden nadat hij in 2013 hoofd van de Katholieke Kerk werd, veroordeelde paus Franciscus de “nieuwe tirannie” van het ongebreidelde kapitalisme en de “afgoderij van het geld”. In een apostolische exhortatie , uitgegeven in de herfst van dat jaar, betoogde hij: “Zolang de problemen van de armen niet radicaal worden opgelost door de absolute autonomie van markten en financiële speculatie te verwerpen en de structurele oorzaken van ongelijkheid aan te pakken, zal er geen oplossing worden gevonden voor de problemen van de wereld, of trouwens voor welke problemen dan ook.”

De paus koos partij in de debatten over kapitalisme die waren aangewakkerd door Occupy Wall Street en andere bewegingen uit die tijd – niet alleen in zijn manifest, maar ook in interviews, waarbij hij waarschuwde : “Vandaag leven we in een onrechtvaardig internationaal systeem waarin ‘King Money’ centraal staat.”

Franciscus moedigde aan tot verzet tegen ‘de absolute autonomie van de markt en financiële speculatie’ die ‘een wegwerpcultuur creëert die zowel jongeren als ouderen weggooit’.

“Wat ik de jongeren zou willen meegeven is dat ze zich zorgen moeten maken over de zorg voor elkaar en zich daarvan bewust moeten zijn en zich niet moeten laten weggooien,” vertelde hij aan een televisiepubliek in zijn geboorteland Argentinië .

“Zodat de wegwerpcultuur niet blijft voortbestaan, zodat een cultuur van inclusie ontstaat.”

De verwijzing naar een “cultuur van uitsluiting” was niet toevallig. In zijn op geloof gebaseerde beoordeling van morele kwesties met betrekking tot het kapitalisme in 2013, en in de daaropvolgende jaren van zijn ambt, hekelde paus Franciscus de “economie van uitsluiting en ongelijkheid”. Het was een boodschap die hij naar de uithoeken van de planeet en de corridors van de wereldmacht bracht – waaronder het Amerikaanse Capitool, waar hij in 2015 een uitdagende en visionaire toespraak hield tijdens een gezamenlijke zitting van het Congres.

Aan de basis van zijn preken door de jaren heen lag een nederig uitgesproken, maar intellectueel en emotioneel diepgaand wereldbeeld. Kapitalisme zonder grenzen, zei hij, creëerde pijn zonder grenzen.

“Zo’n bezuiniging is dodelijk”, zei hij in zijn apostolische exhortatie uit 2013.

Hoe kan het dat het geen nieuws is wanneer een dakloze bejaarde overlijdt door blootstelling aan de elementen, maar wel nieuws wanneer de beurs twee punten daalt? Dit is een geval van uitsluiting. Kunnen we blijven toekijken wanneer voedsel wordt weggegooid terwijl mensen honger lijden? Dit is een geval van ongelijkheid. Tegenwoordig valt alles onder de wetten van concurrentie en het recht van de sterkste, waarbij de machtigen zich voeden met de machtelozen. Als gevolg daarvan worden massa’s mensen buitengesloten en gemarginaliseerd: zonder werk, zonder mogelijkheden, zonder enige uitweg.

Wat de bijdrage van paus Franciscus aan de wereldwijde dialoog over de economie zo belangrijk maakte, was zijn expliciete afwijzing van de basisprincipes van de gebrekkige economische modellen die de huidige crisis hebben veroorzaakt. Hij tolereerde geen ideeën en benaderingen die in 2013 werden gepromoot door fiscale fabulisten zoals Paul Ryan, voorzitter van de Begrotingscommissie van het Huis van Afgevaardigden, en conservatieve leiders in Europa. En hij tolereerde ze ook niet in de jaren die volgden, toen figuren die nog wreeder waren dan Ryan, in de VS en de rest van de wereld het podium betraden.