De strijd om de Noordpool

Sinds 2015 wordt het strategische belang van het Noordpoolgebied bepaald door het samenspel van geopolitieke verschuivingen, klimaatverandering en de jacht op natuurlijke hulpbronnen. De regio is getuige van een intensivering van de concurrentie tussen de grote machten, waarbij vooral de Verenigde Staten, Rusland en China betrokken zijn. De toenemende toegankelijkheid van natuurlijke hulpbronnen als gevolg van klimaatverandering, gecombineerd met strategische militaire positionering, vergroot de betekenis van de regio op het wereldtoneel.

Sinds de begindagen van de Koude Oorlog is het Noordpoolgebied een geopolitieke hotspot geweest, ondanks de temperaturen.

Het grootste deel van deze tijd vormde het Noordpoolgebied een strategische grens tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. In deze periode vond een substantiële militaire opbouw plaats, waarbij beide landen militaire bases vestigden, kernproeven uitvoerden en patrouilleerden in de Arctische wateren, waarbij ze het beschouwden als een kritische bufferzone en een potentiële lanceerplaats voor kernraketten.

Halverwege de jaren vijftig waren de Verenigde Staten zo bezorgd geworden over de militaire capaciteiten van de Sovjet-Unie dat zij het North American Aerospace Defense Command (NORAD) oprichtten. De kernmissie van NORAD was het vroegtijdig waarschuwen voor mogelijke lucht-, raket- of ruimteaanvallen en verdediging tegen ballistische raketten.

Het einde van de Koude Oorlog zorgde voor een afname van de strategische betekenis van de regio en een verschuiving naar samenwerking tussen de acht Arctische landen (de VS, Rusland, Canada, Noorwegen, Zweden, Finland, IJsland en Denemarken via Groenland). In 1996 werd de Arctische Raad opgericht, die samenwerking wilde bevorderen, vooral op het gebied van milieubescherming en duurzame ontwikkeling. En lange tijd was de samenwerking in het Noordpoolgebied één van de weinige gebieden waarop constructief contact bestond tussen de Verenigde Staten en Rusland.

Maar de kwestie over de klimaatverandering – en de oorlog in Oekraïne – hebben daar een einde aan gemaakt. Wat de klimaatverandering betreft, wordt het Noordpoolgebied zwaarder getroffen dan de meeste plekken op aarde. Veranderingen in de plantenbedekking, veranderende migratiepatronen van dieren en het ontdooien van de permafrost maken grote delen van het Noordpoolgebied onherkenbaar vergeleken met enkele decennia geleden.

Het meest significante in geopolitieke termen is echter het smelten van het Noordpoolijs in de zomer, dat volgens de NASA met 12% per decennium krimpt als gevolg van de hogere temperaturen. Smeltend ijs opent nieuwe scheepvaartroutes, vermindert de natuurlijke verdediging tegen invasies voor de Arctische landen en maakt hulpbronnen toegankelijk die voorheen onmogelijk waren te winnen.

De toenemende levensvatbaarheid van de Noordelijke Zeeroute – een scheepvaartroute tussen Noordoost-Azië en Europa – zal grote geopolitieke implicaties hebben. Momenteel operationeel voor ongeveer 80 dagen per jaar, maar als de passage het hele jaar door ijsvrij wordt, zou dit de transito-tijd potentieel met minstens 40 procent kunnen verkorten in vergelijking met de route die via het Suezkanaal loopt. Veel deskundigen gaan ervan uit dat dit in 2050 zou kunnen plaatsvinden. De Russische president Poetin zei tijdens zijn toespraak op het Belt and Road Forum in Peking in oktober dat dit volgend jaar zou staan te gebeuren.

Wanneer dit gebeurt zal de handel tussen Europa en Azië goedkoper, sneller en veiliger worden, wat een pluspunt is voor de wereldeconomie. Landen die maritieme knelpunten controleren (zoals Egypte en Iran) of wier welvaart afhangt van andere vaarroutes (zoals Singapore) zullen enige invloed in internationale aangelegenheden verliezen, terwijl Rusland, dat soevereiniteit heeft over 53% van de Arctische kustlijn, een nieuwe en krachtige machtsnstrument in zijn diplomatieke arsenaal zal krijgen. En de handel tussen Rusland en China zal waarschijnlijk toenemen, waardoor de twee landen de geopolitieke suprematie van het Westen verder zullen aantasten.

Verladers zouden blij zijn met de reële geopolitieke risico’s van maritieme knelpunten. Deze week nog zijn meer dan 100 containerschepen omgeleid rond zuidelijk Afrika om het Suezkanaal te vermijden vanwege de dreiging voor schepen van Houthi-rebellen, waardoor de levertijden met drie tot vier weken zijn verlengd. Een alternatieve route zonder piraten zou ongetwijfeld aantrekkelijk zijn. Maar economisch gezien zou de grootste geopolitieke winnaar wel eens China kunnen zijn, dat een ‘Polaire Zijderoute’ ziet als onderdeel van zijn bredere Belt and Road Initiative.

China is enorm afhankelijk van maritieme scheepvaartroutes. Ongeveer 90% van de Chinese producten wordt over zee vervoerd. De maritieme handel tussen China en Europa is drie keer groter dan de luchthandel. En de geografie van China maakt het kwetsbaar voor een zeeblokkade – wat voormalig president Hu Jintao het ‘Malacca-dilemma’ noemde.

Het ontdooien van het Noordpoolijs zou zowel economische als strategische voordelen voor China opleveren. Haar bedrijven zouden meer goederen sneller en veiliger naar Europa kunnen verzenden. Het zou minder kwetsbaar worden voor eventuele blokkades, bijvoorbeeld als de VS er één zouden opleggen tijdens een conflict over Taiwan. En het zou een andere optie hebben voor het importeren van strategische grondstoffen zoals olie en aardgas, nuttig in tijden van zowel vrede als oorlog. China is – net als andere landen – ook steeds meer geïnteresseerd in het Noordpoolgebied vanwege het potentieel voor nieuwe energiebronnen.

Onder het ontdooiende ijs beschikt het Noordpoolgebied over grote reserves aan natuurlijke hulpbronnen – voornamelijk olie en gas, zeldzame aardmetalen en natuurlijk ook vis – die niet alleen economisch waardevol maar ook strategisch belangrijk zijn.

De voorraden fossiele brandstoffen zijn enorm en vertegenwoordigen ruim 13% van de onontdekte olie in de wereld en 30% van het onontdekte gas. Rusland en Noorwegen zijn deze hulpbronnen al jaren actief aan het onderzoeken en exploiteren, terwijl anderen – zoals de VS en China – klaar staan om te volgen.

Het kan nog wel een tijdje duren voordat de strijd om hulpbronnen zich zal voltrekken, aangezien exploratie, boringen en transport nog vele jaren relatief duur en riskant zullen blijven. Maar op de lange termijn vormen de hulpbronnen van de regio een potentiële economische schatkist voor Arctische landen die op zoek zijn naar groei, banen en energie-onafhankelijkheid.

Van meer directe geopolitieke betekenis zijn de grote minerale voorraden in het Noordpoolgebied. Alleen al in Arctisch Rusland wordt de waarde van mineralen geschat op 1,5 tot 2 biljoen (!) dollar. Veel van de zeldzame aardmetalen (vooral neodymium, praseodymium, terbium en dysprosium) die ten grondslag liggen aan geavanceerde en hernieuwbare technologieën zijn te vinden in het noordpoolgebied. Dat geldt ook voor de minder ‘kritieke’ maar zeer waardevolle mineralen, zoals lood, ijzer, nikkel, zink, goud en steenkool.

Arctische vissen zullen ook meer worden uitgebuit. Terwijl een moratorium uit 2021 de visserij op de volle zee van het Noordpoolgebied tot 2037 verbiedt, zal het Noordpoolgebied, zodra dit vervalt, vrijwel zeker een belangrijke visplek worden. Tegen die tijd zal de visserij in het Noordpoolgebied niet alleen legaal zijn, maar ook commercieel lucratiever, gezien de instortende visbestanden wereldwijd, de beter bevaarbare wateren voor trawlers en de toenemende vraag onder een groeiende middenklasse.

Nu de concurrentie om grondstoffen waarschijnlijk alleen maar zal toenemen, zullen ook de spanningen over overlappende staatsclaims toenemen. Rusland, Canada en Denemarken (via Groenland) bijvoorbeeld claimen elk de hulpbronnenrijke zeebodem van de Lomonosov Ridge als hun eigen territorium. De claim van Rusland strekt zich zelfs uit tot aan de Noordpool, waar het land in 2007 een onderwatervlag (titanium) plantte.

Inmiddels hebben de VS hun aanspraken op een oceaanbodem die twee keer zo groot is als Californië uitgebreid, waardoor de rechten op een potentieel rijk gebied veilig zijn gesteld, terwijl Washington zijn inspanningen opvoert om de aanvoer van mineralen veilig te stellen die van cruciaal belang zijn voor toekomstige technologie.

Het uitgebreide Amerikaanse continentale plat (zie afbeelding) beslaat ongeveer 1 miljoen vierkante kilometer, voornamelijk in het Noordpoolgebied en de Beringzee, een gebied van toenemend strategisch belang waarop ook Canada en Rusland aanspraken hebben. De VS hebben de uitgebreide grenzen van het plat in de Atlantische Oceaan, de Stille Oceaan en de Golf van Mexico afgekondigd, meldde Bloomberg.

In de verklaring van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken van 19 december werden de buitengrenzen van het Amerikaanse continentale plat, het landoppervlak onder de zee, in kaart gebracht. Volgens het internationaal recht hebben staten economische rechten op natuurlijke hulpbronnen op en onder de zeebodem, gebaseerd op de grenzen van hun continentaal plat.

Hoewel het onduidelijk is welke natuurlijke hulpbronnen op kortere termijn eventueel kunnen worden geëxploiteerd, probeert Washington de toegang te vergroten tot zogenaamde kritieke mineralen, die nodig zijn voor batterijen voor elektrische voertuigen en projecten voor hernieuwbare energie, industrieën die de regering van Biden heeft bestempeld als sleutel tot de nationale veiligheid (hèt argument om zaken geregeld te krijgen).

Het Amerikaanse continentale plat bevat vijftig harde mineralen, waaronder lithium en tellurium, en zestien zeldzame aardmetalen, schrijft James Kraska, hoogleraar internationaal maritiem recht aan het US Naval War College. De uitbreiding “onderstreept de strategische belangen van Amerika bij het veiligstellen van deze vaste mineralen op de zeebodem, soms honderden kilometers uit de kust gelegen”, schreef de deskundige.

Uit de meest recente beoordeling van de US Geological Survey, uitgevoerd in 2008, wordt geschat dat er zich in de poolcirkel ongeveer 90 miljard vaten olie en 45,3 miljard kubieke meter gas bevinden, samen met cruciale metalen die nodig zijn voor elektrificatie. Het grootste deel van deze beoordeling is echter gebaseerd op landonderzoek, en het offshore potentieel is grotendeels onontgonnen.

Meer dan de helft van het uitgebreide continentale plat van Amerika – 520.400 vierkante kilometer – strekt zich noordwaarts uit van Alaska tot aan de Noordelijke IJszee, inclusief een gebied dat de aanspraken van Canada op de zeebodem overlapt. Nog eens 176.300 vierkante kilometer ligt in de Beringzee, tussen Alaska en Rusland, maar ligt aan de Amerikaanse kant van de maritieme grens tussen de twee landen.

Het VN-Verdrag inzake het recht van de zee uit 1982, dat de VS nooit heeft geratificeerd, regelt de maritieme zones rond staten. Volgens het internationaal recht hebben staten recht op alle hulpbronnen in de zee of op de zeebodem binnen hun zogenaamde exclusieve economische zones, die zich tot 200 zeemijl uit de kust kunnen uitstrekken. Maar daarnaast kunnen ze economische rechten claimen op hulpbronnen op of onder de zeebodem waar hun continentaal plat zich uitstrekt, maar niet in de waterkolom.

Ook de zeeën daarboven blijven internationale wateren. Rusland, Denemarken en Canada hebben jaren gewacht op de beoordeling van hun overlappende aanspraken op de Arctische zeebodem door de Commission on the Limits of the Continental Shelf, een door de VN gesteunde groep, waarbij Rusland de eerste was die eerder dit jaar een uitspraak ontving.

Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken zei dat de VS in de toekomst maritieme grenzen moeten stellen met Canada, de Bahama’s en Japan, waar hun claims elkaar overlappen.

Hoewel de territoriale geschillen tot nu toe vreedzaam zijn verlopen (in februari oordeelde genoemde Commissie voor de Grenzen van het Continentaal Plat dat de overgrote meerderheid van de Russische beweringen geldig was), is er de afgelopen jaren ook sprake geweest van een militaire opbouw in de regio. Hierover hebben wij onlangs nog een artikel geschreven (link hier).