DE VERGETEN OPSTAND DEEL 1

Als je de meeste mensen vraagt wat ze van de voormalige DDR weten, zullen ze over het algemeen komen met de Berlijnse Muur, de ontsnappingspogingen naar het Westen, misschien de luchtbrug naar Berlijn, en natuurlijk de scènes die de wereld over gingen toen de Muur in 1989 uiteindelijk viel. Veel andere herinneringen zullen er niet overgebleven zijn. Toch was het omverwerpen van de Muur in 1989 niet de eerste opstand in de DDR. Al in 1953 kwamen de arbeiders in wat ook wel Oost Duitsland werd genoemd, in opstand. Een opstand die vanuit een economisch oogpunt begon, maar die al snel tot iets heel anders uitgroeide. Daarom kijken we vandaag naar een gebeurtenis die eigenlijk het zaad strooide van waaruit de opstand van 1989 uiteindelijk werd geboren.

Terug dus naar 1953, acht jaar na het einde van de Tweede Wereld Oorlog. In de DDR leek van buiten eigenlijk geen vuiltje aan de lucht. Het land werd geregeerd door de Duitse Socialistische Eenheidspartij (SED), onder leiding van Walter Ulbricht, een samenwerkingsverband van de KPD en de SPD. De veiligheid lag nog steeds in handen van het Sovjet leger dat in groten getale in de DDR aanwezig was. Immers, de klassenvijand, de BRD en de Amerikaanse bezetters in het westen, waren niet ver weg. Economisch zag het er echter niet zo best uit, er waren ondermeer nog steeds bonkaarten omdat voedsel schaars was, met als resultaat dat veel mensen probeerden naar de zogenaamde Westzone te komen. Zonder de economische hulp van de Sovjet Unie zou de DDR toen al in grote problemen zijn gekomen. De SED was vastbesloten om de problemen op te lossen, zodat het allemaal beter zou gaan. In 1952, een jaar eerder dus, werd besloten dat “het socialisme planmatig zou worden opgebouwd”. Er moesten volksbedrijven en productiegemeenschappen worden opgezet of gevormd, om de economie en het land zelf op een betere basis te plaatsen. Verder zouden er meer militaire controles komen om de scheiding tussen oost en west te verstevigen. Harde maatregelen dus, die in veel kringen niet populair waren.

De meeste van deze zaken werden door de burgers aangehoord, zonder een echte reactie. Echter, in het pakket waren ook afspraken gemaakt over een zogenaamde “normverhoging” (gestelde arbeidsdoelen), wat in de praktijk betekende dat de lonen stevig gekort zouden worden, omdat de normen niet haalbaar waren. Veel arbeiders zouden er zelfs 10% in loon op achteruit gaan. Nu waren de lonen al niet hoog, en een verdere korting zou de arbeiders dus zwaar treffen. Intussen werd het 1953, en in maart overleed Stalin, wat veranderingen en verschuivingen veroorzaakte. De Sovjet Unie liet de SED op een bijeenkomst in Moskou weten dat de harde lijn niet echt noodzakelijk was. Veel belangrijker was het om de stroom van mensen die naar het westen wilde in te dammen. Om deze nieuwe koers te bespreken en knopen door te hakken werd er van 9 tot 12 juni een SED Partijconferentie gehouden. Veel van de maatregelen werden geschrapt, maar niet de normverhoging.

Toen dit laatste via de kranten bekend werd, ging de onrust op 15 juni van start. In Oost Berlijn legde de bouwvakarbeiders het werk neer en alle grote bouwprojecten kwamen stil te liggen. De arbeiders die op het prestige project aan de Stalin Allee werkten waren de eerste die in staking gingen. De volgende dag, de 16^de juni, gingen in Berlijn vele duizenden mensen de straat op in een gigantische arbeidersdemonstratie. Men eiste de verlaging van de normen, maar ook vrije verkiezingen, en het aftreden van de regering. Dat was het eerste teken dat het protest naast economische, ook politieke ondertonen had. De SED leiding, en ook Moskou, waren volledig door het protest verrast, hoewel de KGB de SED wel had gewaarschuwd dat de burgers ontevreden waren. Als de SED op dat moment had besloten om naar de arbeiders te luisteren, en de normen weer te verlagen, was het protest waarschijnlijk meteen ten einde geweest. Deelnemers zeiden later dat ze gewoon gehoord wilden worden, en dat men hoopte dat de leiding een gebaar zou maken. Dan was een oplossing niet ver meer geweest. Maar de SED leiding weigerde in eerste instantie om iets te veranderen, er was al genoeg afgezwakt. Het originele plan bleef staan, inclusief de normverhogingen, die vooral de bouw troffen. Nog tijdens de opstand ging de partij wel overstag, maar toen was het al te laat.

Toen er geen onmiddellijke toezeggingen kwamen sloeg de vlam pas goed in de pan. Overal gingen mensen, vooral arbeiders en jongeren, maar ook boeren en middenstanders, de straat op. Deze keer niet alleen in Berlijn, maar in de hele DDR. Er wordt gezegd dat er in zeker 500 plaatsen actie werd gevoerd. De eisen waren overal hetzelfde; vrije verkiezingen, verlaging van de normen en nu ook de vereniging van de beiden Duitslanden. Het was de eerste keer sinds 1945 dat deze laatste eis zo luid werd gehoord. De demonstraties trokken overal duizenden mensen, en in bijvoorbeeld Dresden gingen 60.000 mensen de straat op. Ze verzamelden zich op verschillende pleinen omdat de toeloop zo groot was. In Halle waren ook 60.000 mensen op de been, en er waren aanvallen op SED kantoren, terwijl partij functionarissen moesten vluchten. In Magdeburg namen 40.000 mensen deel. Daar werd de gevangenis door de demonstranten opengebroken, en 200 mensen, vooral politieke gevangenen inclusief een behoorlijk aantal vrouwen, werden bevrijdt. In Gorlitz en Niesky namen de arbeiders voor korte tijd de macht over. In Berlijn, waar nu ongeveer 100.000 mensen in actie waren net als in Leipzig, begon het spannend te worden Er braken hier en daar gevechten uit tussen de arbeiders en de Volkspolitie. De situatie escaleerde verder toen jongeren op de Brandenburger Tor klommen en de Sovjet vlag naar beneden haalden. Onder luid gejuich hesen ze de Duitse vlag op de grote poort, en het Duitse volkslied werd gezongen. Ook dat was de eerste keer sinds 1945.

Voordat we verder gaan is het interessant om vast te stellen dat ook West Duitsland en haar Amerikaanse overheersers, volledig door de opstand werden verrast. Er waren wat gehaaste verklaringen in de media, en natuurlijk werden de gebeurtenissen gevolgd. Maar van ingrijpen was geen sprake, en de hele westerse reactie had iets houterigs, als of men niet goed wist wat er in deze situatie gedaan moest worden. Blijkbaar bleven ook de bevelen uit Washington uit. De BRD regering vroeg nog wel om ingrijpen van de Amerikanen, maar die negeerden deze verzoeken. Er werd wel een oproep van de arbeiders naar de Amerikaanse RIAS zender in West Berlijn gebracht. Vroeg in de ochtend werd de oproep uitgezonden, maar de RIAS kreeg meteen instructies van de Amerikaanse militairen om de oproep niet te herhalen. Men was bang voor escalaties. Als de opstand langer zou hebben geduurd, was dit alles waarschijnlijk anders gelopen, maar op het moment van de waarheid leek de BRD verlamd, en Washington niet geïnteresseerd.

Ook is het interessant om te kijken wie er precies in actie kwamen in de DDR. Wat opviel was dat intellectuelen en studenten zich niet bij de beweging aansloten. In eerste instantie waren het de bouwvakkers geweest die in staking gingen. Maar al snel kregen zij gezelschap van vele fabrieksarbeiders, kantoormedewerkers, vrouwen, middenstanders en in de landelijk gebieden de boeren. De boeren hadden veel problemen als gevolg van de regeringsmaatregelen. Ze werden in agrarische gemeenschappen gedwongen, mochten niet verbouwen wat ze wilden, en in verschillende gevallen werden boerderijen onteigend. Ook deze dingen werden teruggedraaid, maar ook in dit geval was het te laat.

Nu terug naar Berlijn. Er bestaat geen twijfel aan dat de ochtend van de 17^de juni voor de opstandelingen een succes was. De SED leiders trokken zich terug naar beveiligde gebieden, waar ze onder bescherming van de Sovjet autoriteiten stonden, en even leek het er op dat de stakende en demonstrerende arbeiders niet ver meer van de macht waren. Maar in de middag van diezelfde dag zien we een heel ander beeld. De uitzonderingstoestand werd uitgeroepen en Sovjet tanks verschenen op straat in zowel Berlijn, Leipzig als ook andere plaatsen. De arbeiders reageerden met stenen. Toen begon het schieten. De soldaten schoten op de menigte en er brak paniek uit. Ook de Volkspolitie liet zich hier en daar niet onbetuigd. De inzet van de tanks veranderde alles, en in heel korte tijd was de opstand neergeslagen. Er waren nog overal schermutselingen, maar het resultaat stond vast. Tijdens de schietpartijen vielen er tussen de 50 en de 100 doden. Het ware cijfer is nooit helemaal duidelijk geworden. Honderden mensen raakten gewond, en er waren uiteindelijk meer dan 13.000 arrestaties. Als resultaat werden 1600 mensen veroordeeld en opsloten in de DDR of in de Sovjet Unie. Verder werden 19 mensen door de autoriteiten doodgeschoten. Dit moest een waarschuwing aan het volk zijn. In sommige bedrijven werd nog tot diep in juli gestaakt, maar dat waren achterhoede gevechten. De echte strijd, die heel plotseling was ontvlamd, was voorbij, en de opstandelingen waren verslagen.

Volgende week: de nasleep van de opstand, de gevolgen en de lessen, met 1989 als sluitstuk.