Indignatie redactie 
Complotdenkers als Lange Frans, Willem Engel en Alex Jones maken deel uit van een internationale beweging met wortels in de Koude Oorlog. Een wereld van overheidsvrezende oliebaronnen, rechtse christenen en de Amerikaanse John Birch Society.
‘De huidige gebeurtenissen zijn niet willekeurig, ze zijn niet zomaar gebeurd!’ roept de Britse complotschrijver David Icke op 29 augustus door de microfoon naar een menigte demonstranten op Trafalgar Square in Londen. Net als in andere Europese steden, zoals Berlijn, Parijs en Utrecht, staan deze zaterdagmiddag duizenden demonstranten te protesteren tegen het vrijheidsbeperkende coronabeleid. ‘We zien een lang geplande agenda die wordt uitgerold als een script. En het is voorbestemd om, als we nu niet opstaan, te eindigen met de totale wereldwijde onderwerping van het menselijk ras!’ Na bijna elke zin van Icke klinkt applaus en gejuich, met als afsluiting een door de spreker ingezette gezamenlijke roep: ‘Freedom! Freedom!’ Mensen staan knus tegen elkaar aan, Icke krijgt een paar armen over zijn schouders – de anderhalvemetersamenleving is ver te zoeken.
De 68-jarige Icke was tot 1990 sportverslaggever voor de BBC en ervoer kort hierna in Peru een spirituele openbaring. Sindsdien schrijft hij boeken waarin hij zijn spirituele inzichten vermengt met een verzameling van oudere complottheorieën, inclusief het beruchte antisemitische document Protocollen van de wijzen van Sion. In Icke’s wereld worden allerlei problemen op aarde in werkelijkheid gecreëerd door de Illuminati, een geheim genootschap dat overal sociale onrust en oorlogen aanwakkert. Hun doel: uit de chaos een gecentraliseerde, totalitaire wereldregering doen herrijzen, onder hun controle, een ‘New World Order’. Dat is een breder gedragen idee in complotkringen, maar David Icke gaat nog een stapje verder: de elites op aarde, inclusief de Illuminati, bestaan gedeeltelijk uit een verborgen netwerk van kwaadaardige, buitenaardse reptielen. CIA-agenten hebben hem dit bevestigd, schrijft Icke.
Icke was al decennia populair in het ondergrondse complotdenken, maar tot voor kort leek het allemaal los zand, een fenomeen dat zich vooral online manifesteert via talloze websites, persoonlijke blogs en YouTube-kanalen. De websites hebben de meest uiteenlopende stijlen qua vormgeving en sfeer: van platforms met een nadruk op spiritualiteit en natuur zoals Earth Matters, tot meer commercieel ogende pagina’s vol reclamebanners zoals JDReport en NineForNews, met clickbait-achtige titels als ‘Grote Reset: Zo ziet de toekomst eruit als de elites hun zin krijgen’.
Je stuit er op een even grote diversiteit aan complottheorieën: ufo-waarnemingen worden door de overheid en de NASAin de doofpot gestopt, duistere krachten spuiten chemtrails de lucht in, 9/11 is een inside job, de Federal Reserve, Amerika’s centrale bank, is in handen van de joodse bankiersfamilies Rothschild en Rockefeller. Mondiale machten – de Illuminati, de bankiersfamilies en de Verenigde Naties – willen een wereldregering bouwen. Vaak is er aandacht voor alternatieve geneeskunde waar we van ‘Big Pharma’ niet van mogen weten, veelal rond kanker, momenteel rond Covid-19. Actuele ontwikkelingen zorgen direct voor nieuwe theorieën: de coronapandemie is een complot van Bill Gates, of de Illuminati, misschien veroorzaakt door 5G, en de verkiezingen van 2020 zijn natuurlijk via fraude door de Democraten gestolen van Donald Trump.
Probeer deze alternatieve media vooral niet in een politiek spectrum te plaatsen: hoe rijm je een combinatie van kritiek op oorlogen, de macht van de VS en banken – toch vooral bekend als linkse stokpaardjes – met opvallend veel klimaatontkenning en pro-Trump-sentimenten? Op YouTube-kanaal Café Weltschmerz gaan een linkse politicoloog en oud-lid van de Communistische Partij Nederland (Kees van der Pijl) en een klimaatsceptische Trump-aanhanger (skileraar en blogger Hajo Smit) gemoedelijk met elkaar in gesprek over de actualiteit.
Tijdens de pandemie ontstaat vanuit dit losse zand ineens een gezamenlijke vuist tegen de coronamaatregelen, in de straten van Londen, Berlijn, Utrecht en in de VS. En ook online, op YouTube, met een voorhoede bestaande uit rapper Lange Frans, voormalig televisiepresentator Robert Jensen, de dansleraar en zelfbenoemd corona-expert Willem Engel en Café Weltschmerz. Het lijkt ineens op een relatief eensgezinde beweging, met gezamenlijke bladen, woordvoerders en een abstracte missie: het strijden voor ‘onze vrijheid en onze rechten’, in de woorden van Jensen.
De MSM(in complotland jargon voor de ‘mainstream media’) vragen zich vol verbijstering af: waar komt dit vandaan? Wat zeggen jullie überhaupt? Roepen jullie maar wat? ‘Wat lees jij?’ vraagt viroloog Anne Wensing in september in tv-programma Op1 met zichtbare verwondering aan zanger Tim Douwsma, nadat hij samen met actiegroep Viruswaarheid had deelgenomen aan de hashtagactie #ikdoenietmeermee tegen de coronamaatregelen.
De vele vertakkingen van het complotdenken hebben een aantal gemeenschappelijke wortels, die vooral lijken te liggen in de VS, al decennia oud zijn, en waarvan de vruchten al even lang Nederland bereiken. Een daarvan – niet de enige, wel een uitzonderlijk invloedrijke en standvastige – blijkt de in 1958 in Amerika opgerichte John Birch Society (JBS). Wie in de jaren zestig of zeventig op zoek ging naar verborgen agenda’s van hogere machten kwam destijds al snel uit bij de JBS en haar blad American Opinion. De groepering is tijdens de Koude Oorlog een van de grootste pilaren van het populistische complotdenken, schrijft de Amerikaanse onderzoeksjournalist en auteur Chip Berlet, gespecialiseerd in complotdenken.
Donald Trump werd zelfs door een bircher opgevoed, volgens Trumps vriend en adviseur Roger Stone althans was vader Fred een stil lid en sponsor van de club en persoonlijk bevriend met haar oprichter en bestuurder tot 1985 Robert Welch. Het JBS-gedachtegoed leeft in ieder geval door in Trump, constateerden journalisten: ‘trumpisme’ is in feite ‘bircherisme’, schreef het Amerikaanse tijdschrift The New Republic in 2016.
De John Birch Society is een van oorsprong vooral anticommunistische organisatie, opgericht door overheidsvrezende, rechtse, christelijke zakenmannen die bang waren dat communisten de mondiale macht zouden grijpen. De JBS is een mediabedrijf dat tijdschriften, boeken en documentaires produceert en tegelijkertijd een activistische beweging bestaande uit lokale afdelingen over het hele land. Ze zal bij de meesten geen belletje doen rinkelen. Iets uit de jaren zestig, waar Bob Dylan en John Denver nog satirische liedjes over zongen. De beweging bestaat echter nog steeds en meerdere complotdenkers van vandaag hebben er een relatie mee.
De 46-jarige YouTuber Alex Jones, pionier in de Amerikaanse ‘9/11 Truth movement’, wordt beschouwd als een peetvader van het 21ste-eeuwse complotdenken. Lange Frans volgt hem al sinds ongeveer 2004, twitterde hij ooit. Jones spreekt openlijk over zijn band met de JBS: in een interview met Rolling Stone in 2011 legt hij uit hoe hij het gedachtegoed met de paplepel kreeg ingegoten. Zijn vader las thuis het JBS-blad American Opinion en de boeken van prominente JBS-auteurs. Buren die lid waren van de groepering ‘kwamen bij ons eten en ik kwam zo in aanraking met die ideeën, vanaf mijn tweede jaar’. Op zijn website Infowars raadt Jones zijn luisteraars aan lid te worden van de JBS en haar literatuur te lezen, want ‘zij waren het lanceerplatform voor het hele verzet’.
David Icke beroept zich in 1995 in zijn boek And the Truth Shall Set You Free al op meerdere boeken van JBS-uitgeverij Western Islands, onder andere op een publicatie uit 1992 van William F. Jasper over hoe de Verenigde Naties een ‘mondiale tirannie’ willen bouwen. Afgelopen november sprak Icke nog op een door birchers georganiseerde conferentie genaamd ‘Red Pill Expo’.
En zelfs vanuit Willem Engels actiegroep Viruswaarheid zijn er contacten met organisaties waarin birchers een rol spelen, zoals uit recent onderzoek van Pointer, De Groene Amsterdammer en Platform Authentieke Journalistiek blijkt. Dat is verklaarbaar: het bestrijden van de coronamaatregelen prijkt inmiddels bovenaan op de lijst van lopende campagnes van de JBS. Niet verrassend dus dat de internationale coronaprotesten van 2020 een kruispunt werden van Amerikaanse birchers en Europese geestverwanten. In de World Doctors Alliance, een negentallig actiecomité van coronasceptische artsen waar Engel informeel contact mee onderhoudt, blijken diverse leden betrokken bij internationale campagnes die door birchers worden bestuurd, zoals Freedom Force International.
