Het Rusland van Poetin en de Olympische Spelen van 2024 in Parijs: 10 punten over de geopolitiek van sport in een gebroken wereld

In een Europa dat gevangen zit tussen twee oorlogen en een Frankrijk dat in een politieke crisis verkeert , beginnen de Olympische Spelen van Parijs in een klimaat van grote geopolitieke spanningen.

Olympische Spelen Terwijl Rusland ernaar streeft een alternatieve wereldsport te bevorderen om zich tegen ‘het Westen’ te verzetten, zullen wij de Olympische Spelen van Parijs 2024 volgen door teksten over de Russische sportdoctrine te publiceren en te becommentariëren.

1 — Wereldsport, de ‘politiek van het apolitiekisme’

Of we het nu leuk vinden of niet, sport is een sociaal fenomeen dat iedereen treft, op planetaire schaal, ongeacht geslacht, leeftijd of sociale afkomst. Dit maakt het tot een politiek en geopolitiek instrument dat wordt gebruikt door een reeks actoren zoals staten, bedrijven en de media. Kortom, iedereen kan sport gebruiken als politiek of geopolitiek instrument, met wisselend succes, impact of invloed. Zozeer zelfs dat ‘apolitieke sport’ in wezen een mythe is.

Jacques Defrance sprak over de ‘politiek van het apolitiekisme’¹om het gebruik van sport door internationale sportorganisaties in hun werk te beschrijven. In feite kunnen we teruggaan naar de tijd van Pierre de Coubertin, die in 1896 besloot de Olympische Spelen van de moderne tijd te creëren, waardoor ze een illustratie werden van wat hij de neutraliteit en universaliteit van de sport noemde. Coubertin had zijn eigen politieke en geopolitieke representaties van de wereld die hij toepaste op zijn Olympische Spelen, waardoor ze een perfect voorbeeld werden van de ‘politiek van het apolitisme’.

Hoewel hij de universaliteit en neutraliteit van de sport verdedigde, verbood hij de deelname van vrouwen en onderdanen van de koloniën, waarbij hij vooral westerse landen uitnodigde om Europese sporten te beoefenen. Dus vanaf het begin maakten die eerste Olympische Spelen deel uit van een niet-verklaarde beweging van politisering van de sport – in dit geval de pro-westerse sport – zoals vaak plaatsvond aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw.

Hoewel de zaken zijn veranderd, blijft sport om twee belangrijke redenen een instrument van politieke en geopolitieke macht. Ten eerste worden megasportevenementen zoals de Olympische en Paralympische Spelen of het WK voetbal door de helft van de mensheid gevolgd, wat ze tot een massaverspreidingswapen maakt. Bovendien wordt geschat dat de mondiale sportbeweging, van de salarissen van voetbalsterren tot de aankoop van sportuitrusting, ongeveer 2% van het BBP van de planeet vertegenwoordigt, wat een aanzienlijke markt is.

In deze context proberen verschillende machten de sport te territorialiseren en als markeringspunt te gebruiken. De afgelopen decennia zijn we getuige geweest van de opkomst van een reeks nieuwe landen, zoals Qatar , Saoedi-Arabië en China, die van sport een instrument van hun wil hebben gemaakt. Sport is niet langer het erfgoed van westerse machten; Net als de wereld is zij multipolair en bevindt zij zich in een proces van de-westernisering.

2 – De oorsprong van de ‘koude sportoorlog’: het opleggen van zijn ideologie en zijn systeem

De Koude Oorlog stelde zich tegenover twee representaties van sport, twee visies op de wereld en het functioneren ervan.

Aan de Sovjetzijde was het nodig om actie te ondernemen om aan te tonen dat het communistische model superieur was aan het Amerikaanse liberale en kapitalistische model. Stalins idee, later overgenomen door Vladimir Poetin, was dat sport een manier was om de macht in relatie tot andere staten te meten. Dit idee was gebaseerd op de mythe dat Sovjetatleten in de eerste plaats amateurs waren en geen atleten, dat ze in de eerste plaats arbeiders waren die fysiek efficiënt waren geworden, niet omdat ze meer trainden dan anderen, maar omdat het Sovjetsysteem hen in staat stelde zich fysiek te ontwikkelen. Het is duidelijk dat dit argument ver verwijderd was van de realiteit.

Aan de andere kant werd het liberale karakter van het Amerikaanse sportsysteem versterkt. Het idee van de selfmade man werd gepromoot door de figuur van Rocky, wiens training in de natuur het was om het idee over te brengen dat ‘als je wilt, je dat kunt’. Zijn tegenstander, Ivan Drago, wordt afgeschilderd als een gevoelloze Sovjetmachine, die traint met elektroden en andere apparaten. Tot op zekere hoogte weerspiegelt deze karikatuur de Amerikaanse visie, en dit contrast in stijl is typerend voor sporten uit de Koude Oorlog.

Terwijl aan de Amerikaanse kant de moderne sport teruggaat tot de industriële revoluties van de 19e eeuw, werd deze in de Sovjet-Unie in werkelijkheid opgebouwd door de mythe van de homo sovieticus , een zeer specifiek en autoritair model dat de massa boven het individu bevoorrechte. Sinds het einde van de medaillerace tussen de twee grootmachten werd aanvankelijk gedacht dat de Koude Oorlog helemaal voorbij was, maar de jaren van Poetin hebben in feite een vorm van continuïteit gemarkeerd.

3 — Sportokratura : sport in Rusland in het tijdperk van Poetin

Toen Vladimir Poetin eind december 1999 aan de macht kwam, erfde hij een sportmodel dat in puin lag.

In de jaren negentig kende Rusland een ‘brain and muscle drain’: 7.500 topsporters en 2.500 coaches vertrokken naar andere landen, met name de Verenigde Staten, Canada en West-Europa, om te profiteren van hogere salarissen, betere infrastructuur en betere levensomstandigheden in het algemeen . De overgang naar een markteconomie in de Sovjet-Unie en vervolgens in Rusland, door de shocktherapie die Boris Jeltsin in de jaren negentig toepaste, veroorzaakte een ernstige economische, structurele en ideologische crisis, waaruit onder meer de sport zeer beschadigd uit de bus kwam.

Terwijl de sport tijdens de Sovjet-Unie volledig gefinancierd werd, was deze destijds volledig gemarginaliseerd. Voetbalclubs stortten in en veel sportfaciliteiten werden verlaten. Ze waren te duur en de opkomende oligarchen investeerden liever in supermarkten, gas en olie. Sport werd niet als een strategische investering beschouwd.

Toen Vladimir Poetin aan de macht kwam, wilde hij van sport het symbool maken van de wedergeboorte van de Russische staat op het internationale toneel. Het mobiliseerde een reeks actoren uit wat ik de sportokratura heb genoemd , of nomenklatura door middel van sport: een politiek-economisch sportsysteem gebouwd door Vladimir Poetin dat sport gebruikt om de wereld te beïnvloeden en de bevolking onder controle te houden, waarin oligarchen, politici en topsporters , gepensioneerd of niet, doe mee.

In lijn met sportokratura vraagt ​​Vladimir Poetin de oligarchen om de belangrijkste sportclubs op te kopen en de faciliteiten opnieuw op te bouwen. In de jaren 2000 legde Roman Abramovitch honderd voetbalvelden aan in Siberië. Dit gebeurde niet louter voor het plezier, maar op basis van een belangrijke uitwisselingsrelatie: door de prins te plezieren weet je zeker dat je niet lastig gevallen wordt. In de grote en middelgrote steden van Rusland wordt het contrast tussen recente sportfaciliteiten en de verouderende Chroesjtsjovka’s uit de jaren zestig steeds opvallender.

In de jaren 2000 en 2010 verrees het Russische sportmodel uit de as door een vorm van beheerd kapitalisme, een opmaat naar Rusland als gastheer voor grote sportevenementen.

De Russische minister van Sport Oleg Matytsin schiet met een luchtgeweer tijdens een bezoek aan het Centrum voor Voorbereiding op Werk en Defensie van de Hogere School voor Sport en Pedagogiek van het Moskouse Ministerie van Fysieke Cultuur en Sport ter gelegenheid van de 90e verjaardag van de oprichting van de fysiek voorbereidingsprogramma “Klaar voor Werk en Defensie” (GTO). Het programma werd op 11 maart 1931 in de USSR geïntroduceerd; De Russische president Vladimir Poetin ondertekende een decreet om het programma in 2014 opnieuw te lanceren. © Mikhail Japaridze/TASS/Sipa USA

4 — De Olympische Spelen van 2014 en het WK van 2018: twee praktische voorbeelden van Poetins sportdiplomatie

De Olympische Spelen in Sotsji en het WK van 2018 kunnen worden gezien als het hoogtepunt van de politiek van de jaren 2000. Symbolisch gezien had de Olympische vlam op de Spelen in Sotsji de vorm van een feniksveer: het is moeilijk om duidelijker te zijn dan dat.

Het is echter de moeite waard om enkele nuances aan te brengen, aangezien sport een tweesnijdend zwaard is dat politiek zeer moeilijk te hanteren is. In die zin is het doorgaans vrij moeilijk om zowel het ‘nationale’ publiek als de internationale sportgemeenschap tevreden te stellen. Landen die wedden op sport worden geconfronteerd met een dilemma: óf ze raken de patriottische snaar met het risico andere landen van het evenement uit te sluiten, óf ze spelen de internationalistische kaart volledig met het risico de lokale bevolking te vervreemden.

Vladimir Poetin maakte dus duidelijk gebruik van de Olympische Winterspelen in Sotsji om eerst de Russen aan te spreken, met een secundaire wens om wraak te nemen op de Olympische Spelen van 1980, die als een halve mislukking werden beschouwd omdat ze voornamelijk door de Russen werden geboycot. Rond de gebeurtenis ontstond een patriottisch discours, met speciale nadruk op de superioriteit van het Russische korps, waarover Dmitri Medvedev en Vladimir Poetin regelmatig spraken.

Er werd een staatsdopingprogramma georganiseerd om de prestaties te verbeteren en Russische atleten te helpen winnen. Dit beleid werkte gedeeltelijk: het zorgde destijds voor een grote heropleving van het patriottisme in Rusland. Vlak na het sportevenement annexeerde Rusland de Krim en bereikte Vladimir Poetin een hoogtepunt van populariteit, met 90% positieve meningen in de maanden na deze twee gebeurtenissen.

Op internationaal vlak plaatste de reeks die werd ingeluid door Sotsji en de annexatie van de Krim het ‘herboren’ Rusland echter in een situatie van progressief isolement: het was in staat mensen bang te maken en een vorm van wantrouwen te kristalliseren. Hoewel er op zich geen sprake was van een boycot, werden sommige landen niet vertegenwoordigd door hun president of premier, waardoor de Olympische Winterspelen kunnen worden omschreven als een semi-boycot.

Op het WK voetbal van 2018 gebeurde precies het tegenovergestelde. Deze keer besloot Vladimir Poetin zich te concentreren op het internationale publiek. Zelf was hij tijdens de competitie zeer weinig aanwezig – alleen bij de openings- en sluitingsceremonie – en de wedstrijden van het Russische team werden bijgewoond door tweederangs persoonlijkheden.

Deze strategische beslissing had tot gevolg dat de sport – en niet de politiek – op de voorgrond van de concurrentie kwam te staan. Tegelijkertijd duwde Poetin de pensioengerechtigde leeftijd op, en aan het einde van de gebeurtenis waren er in de meeste grote Russische steden grote demonstraties waarin werd opgeroepen tot intrekking van de wet.

De periode 2014-2018 blijft echter ongetwijfeld het hoogtepunt van Poetins sportbeleid.

5 – Een gemeenschappelijk gebruik van wereldsport binnen autoritaire of niet-democratische regimes?

Vergeleken met China en Qatar, andere top-downregimes, vormt Rusland een uitzondering.

De wereldsportevenementen die plaatsvonden in China en Qatar waren ultragecontroleerd, ultragereguleerd en ultragecontroleerd: tijdens het WK 2022 in Qatar werd een paar dagen voor de wedstrijd alcohol verboden in de stadions, niet alleen om de lokaal sociaal contract in een moslimland, maar ook om excessen te vermijden. In China liet de buitensporige veiligheid van de competities van 2008 en 2022 noch de bevolking, noch de toeristen enige manoeuvreerruimte.

In Rusland heeft de organisatie van deze grote wedstrijden de mythe van een functionele democratische farce gevoed. Het gezicht dat de federatie in 2014 en 2018 aan de wereld liet zien, is daarom het doelbewuste en zorgvuldig vormgegeven resultaat van een verlangen om verandering te tonen: ondanks het Poetinisme en na de annexatie van de Krim wil Moskou de wereld een liberaal gezicht laten zien.

6 — Russische wereldsport sinds de oorlog in Oekraïne

Sinds 24 februari 2022 is er sprake van een soort kloof tussen Rusland en verschillende internationale sportorganisaties. Deze breuken zijn niet noodzakelijkerwijs permanent, maar worden wel als zodanig gepresenteerd.

Zo omschreef Maria Zakharova, woordvoerder van het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken, de opmerkingen van Thomas Bach, voorzitter van het Internationaal Olympisch Comité (IOC), als neonazi en russofoob, om aan te tonen dat Rusland niet langer bang was om schandalig of schokkend. In feite heeft het land sinds 2015 en de onthulling van de dopingzaak problemen gehad met internationale sportorganisaties, en was de oorlog in Oekraïne slechts de aanleiding voor een strategische aanpassing in de sportwereld.

Daartoe heeft het Russische regime nieuwe middelen ingezet om de creatie van een alternatief sportmodel voor te stellen dat de niet-westerse machten van het ‘Zuiden’ mobiliseert. Volgens de geschiedenis stelt Rusland voor om de wereldsport te ‘ontwestersen’, in perfecte lijn met het Russische mondiale discours dat wordt beschreven in de Karaganov-doctrine.

Dit zou de creatie van een reeks parallelle competities kunnen inhouden, zoals de Future Games, de BRICS Games en de Friendship Games, die officieel zijn uitgesteld tot september. Het doel van dit laatste is om niet-westerse bevolkingsgroepen rond Rusland te verzamelen om te laten zien dat het mogelijk is om door middel van sport te bestaan ​​zonder de traditionele sportorganisaties die Rusland beschrijft als zijnde in handen van de Verenigde Staten en, breder, het Westen.

Dit algemene antiwesterse discours vindt een zekere weerklank in Latijns-Amerika, het Afrikaanse continent en China. Dit betekent echter niet dat het effectief zal zijn: het lijkt onwaarschijnlijk dat Rusland qua kijkerspubliek zal kunnen concurreren met evenementen als de Olympische en Paralympische Spelen of het WK.

Maar de behandeling die de Russische media geven aan de Future Games of de BRICS Games is een duidelijk bewijs van de bereidheid om desinformatie te gebruiken om de gebeurtenis veel belangrijker voor te stellen dan deze in werkelijkheid is.

Russische media beweerden bijvoorbeeld dat de Future Games door bijna een miljard kijkers waren bekeken, wat uiteraard niet waar is. Op dezelfde manier worden deze evenementen systematisch gepresenteerd als evenementen die enkele duizenden atleten en bijna honderd landen samenbrengen. Hoewel er misschien wel 80 landen vertegenwoordigd zijn op deze Spelen, is het belangrijk om te begrijpen hoe zij vertegenwoordigd zijn: het prijzengeld is erg hoog, en veel van de aanwezige atleten zijn geen topsporters.

7 — De Spelen van 2024: ideaal doelwit van een hybride oorlog

Parijs 2024 staat nu al centraal in de hybride oorlogsstrategie van Rusland tegen de westerse machten.

Door deze oorlog probeert Rusland een verhaal te verspreiden volgens hetwelk de NAVO van plan is haar militaire bases uit te breiden naar de Russische grenzen om het land te vernietigen, en dat Oekraïne gedeeltelijk bevolkt wordt door neonazi’s van wie het gered moet worden. Het andere doel is om verwarring te zaaien onder de westerlingen, zodat zij zich niet tegen Rusland mobiliseren, of zelfs nieuwe bondgenoten daarin vinden.

In de context van de Olympische en Paralympische Spelen in Parijs presenteren Russische desinformatieoperaties een Frankrijk dat in brand staat en in moeilijkheden verkeert, een stad die in de greep is van onveiligheid en ernstig gevaar loopt door terroristische dreigingen . Ze tonen ook de politieke figuren Emmanuel Macron en Anne Hidalgo in delicate situaties.

Het nieuwste voorbeeld van deze hybride oorlog zijn de doodskisten van de ‘Franse soldaten in Oekraïne’, geplaatst aan de voet van de Eiffeltoren. De tactiek is simpel: een goedkope operatie die snel de ronde doet in de Franse media. In een context waarin de Olympische Spelen van 2024 bekeken zouden kunnen worden door tussen de 4 en 5 miljard mensen, de helft van de mensheid, zijn ze een bijzonder aantrekkelijk doelwit voor dit soort operaties van Rusland.

De Russische president Vladimir Poetin woont donderdag 14 februari 2019 een training bij met het Russische nationale judoteam in het Yug-Sport trainingscentrum in Sotsji, Rusland. © Mikhail Klimentyev, Sputnik, Kremlin Pool Foto via AP, Bestand.

Bij deze dreiging komt nog het risico van cyberaanvallen of dubbelgangers – dat wil zeggen het creëren van spiegelsites – waar Rusland al gebruik van maakt. Deze Spelen worden gehouden in een context van grote geopolitieke spanningen. Nu drie grote conflicten de afgelopen jaren opnieuw zijn opgelaaid – het Israëlisch-Palestijnse conflict, het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan, en het conflict tussen Oekraïne en Rusland – is het perfect denkbaar dat een groep, terrorist of niet, de Olympische Spelen in Parijs zou willen gebruiken als een platform. . Dit zou uiteraard het slechtst mogelijke scenario zijn.

Deze geopolitieke spanningen zijn aanwezig in de periferie van de sport, maar maken er ook integraal deel van uit. Zo heeft het Palestijnse Olympische Comité onlangs een beroep gedaan op het Internationale Olympische Comité om Israëlische atleten uit te sluiten van de Olympische Spelen in Parijs, nadat leden van de partij La France Insoumise en een Frans parlementslid hadden opgeroepen tot de uitsluiting van dergelijke atleten. Deze schurende context roept onmiddellijke en concrete veiligheidsproblemen op: de plaats waar de Israëlische delegatie zal verblijven – beschermd door de Interventiegroep van de Franse Nationale Gendarmerie – is om veiligheidsredenen niet bekendgemaakt.

8 — Parijs 2024: een podium voor Oekraïne?

Sport in Oekraïne is veel minder gecentraliseerd dan in Rusland. Verschillende Oekraïense oligarchen bezitten grote clubs, maar ze staan ​​niet noodzakelijkerwijs dicht bij de overheid. Sinds zijn aantreden als staatshoofd in 2019 heeft Volodimir Zelenski sport echter gebruikt als instrument om zijn eigen verhaal te verspreiden via het gebruik van traditionele en nieuwe generatie media. Een heel symbolisch voorbeeld is een video van 15 seconden die viraal ging op TikTok, waarin een Russische atleet een speer in de lucht gooit, die een projectiel wordt.

Het projectiel stort neer in een Oekraïens gebouw voordat de boodschap “Boycot Russische sport” verschijnt: duidelijk, beknopt en effectief. Natuurlijk zijn er nog andere, oudere voorbeelden: bij het voetbalkampioenschap Euro 2021 bijvoorbeeld toonde het Oekraïense shirt de Oekraïense grenzen, inclusief de Donbas en de Krim, op de torso’s van de spelers. Op de kraag stond ook de bekende zin “Glory to our heroes”.

Het doel van Oekraïne zal daarom zijn om de gebeurtenis te gebruiken als een recipiënt om zijn boodschap te verspreiden. Volodymyr Zelenski deed er alles aan om Russische en Wit-Russische atleten volledig uit te sluiten van de Spelen in Parijs, waarbij hij uitlegde dat Rusland oorlogsmisdaden pleegde tegen Oekraïense atleten. Dit lobbywerk heeft niet gewerkt, en elk mediamoment van de Spelen in Parijs waarin Russische atleten verschijnen zal waarschijnlijk door de Oekraïense autoriteiten en door verschillende atleten worden gebruikt om hun problemen met Rusland, een agressorland dat de Oekraïense staat wil vernietigen, over te brengen.

9 – De landen van de “wereldmeerderheid”: Russische herauten in de mondiale sportorganisaties

Vanuit het oogpunt van de internationale sport is Oekraïne eigenlijk meer geïsoleerd dan het lijkt.

Aan het begin van de oorlog kreeg hij de krachtige steun van het IOC en de westerse mogendheden. Maar het Comité kreeg te maken met alle nationale Olympische comités, en Kiev bevond zich al snel in de minderheid tegen de Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en Chinese nationale Olympische comités, die vooral de terugkeer van Russische en Wit-Russische atleten onder een neutrale vlag bepleitten zelfs onder de nationale vlag.

Het uiteindelijke besluit van het IOC – dat Russische atleten terugkeren onder een neutrale vlag, zonder volkslied en zonder deelname aan de openingsceremonie – werd in Rusland echter zeer slecht ontvangen. Dit besluit verergerde de Russische versie dat het IOC in handen was van de westerse mogendheden, omdat niet was voldaan aan de wensen van de meerderheid van de landen, die volledig de heropneming van Rusland op de Olympische Spelen verlangden, waardoor de Russische doelstelling van het opbouwen van een nieuw land werd gerechtvaardigd. wereldsportcentrum.

We moeten echter niet vergeten dat de Russische taal plastisch is en zich aan de situatie zal aanpassen. Hoewel Maria Zakharova de uitlatingen van Thomas Bach omschreef als neo-nazi en russofoob, valt niet uit te sluiten dat de IOC-voorzitter, als de verhoudingen verhevigen, de rode loper zal ontvangen.

In de Sovjettijd, onder Lenin en vervolgens Stalin, was de oprichting van een parallelle sportruimte al gepland met de oprichting van de Red Sports International en de Spartakiads , het equivalent van het IOC en de Olympische Spelen voor communistische landen. Het huidige Russische beleid ten aanzien van de wereldsport is daarom geen uitvinding: Poetin heeft het uit de lades van de Sovjet-Unie gehaald, waar het een tijdje had gelegen, en waar het uiteindelijk naar terug zou kunnen keren.

10 — De Spelen van Parijs 2024, een showcase voor een onrustig Frankrijk

Frankrijk mag dan helder schitteren bij de opening van de Olympische Spelen, maar het is hoogstwaarschijnlijk noch politiek verenigd, noch politiek stabiel.

Daarom is het heel goed mogelijk dat sommige politieke en vakbondsactoren de concurrentie gebruiken om hun belangen te behartigen, aangezien deze een platform en een focus van mondiale aandacht op Frankrijk vertegenwoordigt. De afgelopen dagen hebben sommige leiders opgeroepen tot een algemene staking tijdens de competitie om het land te blokkeren en druk uit te oefenen op Emmanuel Macron.

In deze context van instabiliteit zal Rusland hoogstwaarschijnlijk proberen de spanningen te verergeren. In die zin zal de Russische machine niet noodzakelijkerwijs nepnieuws hoeven te creëren, maar alleen maar negatieve gevoelens versterken. Rusland zal de Olympische Spelen waarschijnlijk presenteren als een versterker van de veronderstelde moeilijkheden van het Westen, en Moskou als slachtoffer. Opgemerkt moet worden dat de Russische media hebben aangekondigd dat zij de Olympische Spelen niet zullen uitzenden. Uiteindelijk zal het aantal Russische atleten dat onder neutrale vlaggen deelneemt zeer beperkt zijn, aangezien velen van hen ervoor hebben gekozen de Spelen van Parijs te boycotten.