Hoe memes complottheorieën verspreiden – en waar je op moet letten voordat je er een deelt
Indignatie redactie
5 min. lezen
“Ik ben een meme geworden”, verklaarde Elon Musk tijdens de Conservative Political Action Conference van 2025, vlak nadat hij een kettingzaag – een geschenk van de Argentijnse president Javier Milei – boven zijn hoofd had gehesen. De techmiljardair en hoofd van het Department of Government Efficiency (Doge) van president Donald Trump had gelijk. Binnen enkele uren verspreidden de beelden van het moment zich over sociale media, met talloze bewerkingen, humoristische remixes en scherpe commentaren tot gevolg.
Dit moment was meer dan alleen een spektakel. Het illustreerde hoe memes, in een digitaal tijdperk waar de strijd om aandacht allesoverheersend is, een belangrijk onderdeel vormen van politieke discussies. Hoewel memes misschien puur vermakelijk lijken, bevestigt mijn onderzoek dat hun invloed dieper gaat en politieke opvattingen en houdingen op belangrijke manieren vormgeeft en versterkt.
De kracht van memes schuilt in hun vermogen om complexe ideeën om te zetten in direct herkenbare vormen. Ze maken gebruik van gevestigde visuele sjablonen, waardoor lange uitleg overbodig is en de kijker duidelijk wordt hoe hij over het onderwerp van de meme moet denken.
‘Distracted boyfriend’ (waarbij een man over zijn schouder naar een aantrekkelijke vrouw kijkt, tot ergernis van zijn vriendin) is een perfect voorbeeld. Het brengt bondig de universele ervaring over van verleid worden door de ene optie en het negeren van de andere – toepasbaar op alles, van consumentenvoorkeuren tot politieke voorkeuren.
Deze vereenvoudiging kan echter snel problematisch worden wanneer memes een vertekend of misleidend beeld van de werkelijkheid schetsen.
Schadelijke stereotypen, misinformatie en complottheorieën hebben allemaal hun weg gevonden naar memes. Memes kunnen gevaarlijke ideeën overbrengen , verpakt in humor die ze aantrekkelijker maakt.
Complottheorieën en memes
Complottheorieën blijken zich bijzonder goed aan te passen aan het meme-format. Hun verhalen zijn sterk gebaseerd op simpele “wij versus zij”-portretten van verlichte waarheidszoekers die zich verzetten tegen machtige samenzweerders en een onwetend of passief publiek.
Mijn analyse van honderden memes van COVID-complottheorieën op Reddit liet een opvallend patroon zien: steeds weer kwamen dezelfde sjablonen terug, wat deze simplistische maar krachtige tegenstelling versterkte.
Veel memes portretteerden complotdenkers als verlichte waarheidszoekers. “Lisa Simpson’s Presentation” , waarin de stripfiguur vol zelfvertrouwen een presentatie geeft aan een publiek, werd vaak gebruikt om beweringen te delen die de gangbare narratieven over wetenschap, geneeskunde en de overheid ter discussie stelden.
Andere memes portretteerden autoriteiten als machtige manipulators. “Daily Struggle/Two Buttons” , een personage dat worstelt met de vraag welke van de twee tegenstrijdige knoppen hij moet indrukken, werd vaak gebruikt om te suggereren dat gezondheidsfunctionarissen en media opzettelijk wisselden tussen tegengestelde vaccinatieverhalen wanneer dat hen uitkwam.
Het meest voorkomend waren de portretten van een onbewust of passief publiek, met “NPC Wojak” – een grijze, uitdrukkingsloze figuur, vernoemd naar de “niet-speelbare personages” uit videogames – die een visuele afkorting vormde. Degenen die de adviezen en voorschriften van de volksgezondheid opvolgden, werden afgeschilderd als hersenloze automaten, niet in staat tot kritisch denken of een onafhankelijk oordeel.
— Adam ⓥ (@AdamJoshDotCom) April 9, 2021
Dit soort memes weerspiegelden niet alleen bestaande overtuigingen, maar vormden en versterkten ze ook actief. Door herhaaldelijke blootstelling werden deze ideeën genormaliseerd en als waarheid geaccepteerd. Memes creëerden een feedbackloop waarin bestaande vermoedens werden bevestigd, versterkt en verspreid naar anderen – met gevolgen voor de echte wereld.
Tijdens de pandemie leidden complottheorieën die via memes op grote schaal werden gedeeld, tot concrete acties in de praktijk, variërend van het weigeren van vaccinaties tot gewelddadige wereldwijde protesten tegen de maatregelen voor de volksgezondheid.
De toegankelijke humor van memes diende als instappunt en trok een publiek aan dat in eerste instantie de inhoud zag als ‘gewoon een grapje’, maar dat later steeds extremere perspectieven ging hanteren.
Denk na voordat u iets deelt
Gezien hun macht om politieke opvattingen en houdingen te beïnvloeden en desinformatie te verspreiden, is het belangrijk om kritisch na te denken voordat je een meme deelt. Hier zijn enkele belangrijke tips:
1. Denk na over de verborgen boodschap
Memes gebruiken vaak humor of overdrijving, maar denk na over de onderliggende boodschap. Vereenvoudigt het een complex probleem of vertekent het de realiteit? Onthoud dat memes extreme standpunten kunnen verhullen, waardoor ze vertrouwder en acceptabeler lijken.
2. Identificeer wie erachter zit
Denk na over de bron of oorsprong van de meme. Wie zou baat kunnen hebben bij het verspreiden van deze boodschap? Wordt deze geassocieerd met extremistische of complottheorieën? Als je het niet zeker weet, kan een snelle check op Know Your Meme of een zoekopdracht op een omgekeerde afbeelding nuttige context bieden.
3. Controleer op impliciete aannames
Memes werken vaak via impliciete aannames over de maatschappij, expertise en bewijs die niet uitgesproken worden. Vraag jezelf af: welke kernwaarden moet iemand accepteren om deze meme te laten kloppen? Een meme die bijvoorbeeld spot met mensen die “de wetenschap vertrouwen”, zou de onuitgesproken aanname kunnen bevatten dat wetenschappelijke consensus slechts een mening is, in plaats van een op bewijs gebaseerde conclusie.
4. Denk na over emotionele manipulatie
Memes vertrouwen sterk op emotionele reacties – vaak humor, woede of verontwaardiging – om snel delen te stimuleren. Denk er, voordat je op ‘delen’ klikt, over na of je emotioneel gemanipuleerd wordt om een idee te verspreiden dat je niet openlijk zou steunen.
5. Houd rekening met mogelijke schade
Vraag jezelf af of het delen van de meme kan bijdragen aan schade, door bijvoorbeeld schadelijke stereotypen te versterken of misinformatie of complottheorieën te verspreiden. Humor kan de impact van deze ideeën verhullen en ze acceptabel laten lijken, terwijl dat niet zo is.
6. Onthoud dat de context belangrijk is
Een meme kan op zichzelf grappig of inzichtelijk lijken, maar binnen bredere gesprekken kan hij een nieuwe betekenis krijgen. Denk eens na over hoe hij geïnterpreteerd kan worden in combinatie met andere berichten die in vergelijkbare ruimtes circuleren. Draagt hij misschien bij aan een patroon van desinformatie, verdeeldheid of trivialisering?
Uiteindelijk gaat het bij het bewust worden van de memes die we delen niet om het verliezen van je gevoel voor humor, maar om het verkrijgen van controle over de ideeën die we helpen verspreiden. Denk even na voordat je op ‘delen’ klikt: elke meme die je verspreidt, kan van invloed zijn op hoe mensen de wereld zien.
