Indignatie redactie 
Een tijdlijn van de afgelopen zes jaar en een blik op de opties van de EU.
Polen heeft zijn rechtsstaatgeschil met de rest van de Europese Unie geëscaleerd door te stellen dat zijn eigen wetten die van de EU vervangen, en inderdaad zijn sommige EU-wetten onverenigbaar met de Poolse grondwet.
De beslissing van het Grondwettelijk Tribunaal maakt een einde aan zes jaar juridische strijd die begon toen Polen’s nationalistische Wet en Rechtvaardigheid in 2015 weer aan de macht kwam.
Hier is een tijdlijn van gebeurtenissen en een blik op wat er zou kunnen gebeuren.
Tijdlijn
- November 2015: De nieuwe door Wet en Rechtvaardigheid geleide meerderheid in het parlement vernietigt de laatste vijf benoemingen van het Grondwettelijk Tribunaal die door de vorige wetgever zijn gedaan in een poging om de rechtbank te stapelen . Het tribunaal aanvaardt twee van de benoemingen, maar beschouwt de andere drie onwettig (vanwege wanneer de oorspronkelijke vijf werden gemaakt).
- December 2015: het parlement keurde een aantal hervormingen goed die de autonomie van het tribunaal beperken. Het moet zaken in chronologische volgorde behandelen en niet naar eigen goeddunken. Een quorum van dertien van de vijftien rechters wordt ingevoerd. Uitspraken moeten worden gesteund door tweederde van de rechters in plaats van een gewone meerderheid.
- Januari 2016: De EU lanceert haar allereerste onderzoek naar de rechtsstaat in de justitiële hervormingen van Polen.
- Maart 2016: Het Grondwettelijk Hof verwerpt de hervormingen die het parlement in december heeft aangenomen. De regering negeert het besluit.
- Maart 2016: Wet en Rechtvaardigheid voegt de functies van minister van Justitie en procureur-generaal samen en draagt een andere regeringsgezinde rechter voor bij het Constitutioneel Hof.
- Juni 2016: De Europese Commissie noemt de justitiële hervormingen van Wet en Rechtvaardigheid antidemocratisch.
- December 2016: De ambtstermijn van president Andrzej Rzepliński loopt af. President Andrzej Duda draagt Julia Przyłębska voor als zijn opvolger.
- Juli 2017: het Parlement geeft zichzelf de bevoegdheid om leden van de Nationale Raad voor Justitie te benoemen, die alle lagere rechters benoemt. Het ontslaat onmiddellijk vijftien van de 25 leden van de raad. Een tweede wetsvoorstel creëert een tuchtkamer in het Hooggerechtshof (los van het Grondwettelijk Hof), waarvan de leden zullen worden benoemd door de door de regering gecontroleerde Nationale Gerechtelijke Raad. Een derde geeft de minister van Justitie de bevoegdheid om eenzijdig presidenten van rechtbanken te vervangen.
- Juli 2017: President Duda spreekt onverwacht zijn veto uit over de hervorming van de Nationale Gerechtelijke Raad, maar tekent de andere twee wetten.
- Juli 2017: De Europese Commissie start een formele inbreukprocedure, die ertoe kan leiden dat Polen zijn stemrecht in EU-raden verliest.
- September 2017: De eerste rechtbankvoorzitters worden ontslagen door de minister van Justitie.
- December 2017: Wetgevers accepteren Duda’s voorgestelde wijziging van de herziening van de Nationale Gerechtelijke Raad, die hem de eenzijdige bevoegdheid geeft om benoemingen te doen in het geval dat het parlement vastloopt. Een afzonderlijke wet verlaagt de pensioenleeftijd voor rechters van het Hooggerechtshof van 70 naar 65, wat de president en de wet- en justitiecriticus Małgorzata Gesdorf zou dwingen om onmiddellijk af te treden.
- Maart 2018: het Parlement installeert een nieuwe Nationale Raad voor de Rechtspraak.
- Juli 2018: Parlement machtigt Duda om Gesdorf te ontslaan, die heeft geweigerd af te treden. Het Europese Hof van Justitie oordeelt dat andere EU-landen uitleveringen aan Polen mogen weigeren als zij menen dat verdachten daar geen eerlijk proces zullen krijgen.
- November 2018: Het Europese Hof van Justitie dwingt Polen om 22 rechters van het Hooggerechtshof te herstellen die het tot pensionering had gedwongen. Duda voldoet de volgende maand.
- Januari 2020: het Parlement verbiedt rechters om deel te nemen aan “politieke activiteiten”, waaronder het in twijfel trekken van de legitimiteit van andere rechters. De tuchtkamer van de Hoge Raad spant een procedure aan tegen rechters die kritiek hebben geuit op de regering.
- Februari 2020: Duitsland wordt het eerste EU-land dat een uitleveringsverzoek van Polen weigert.
- April 2020: Het Europese Hof van Justitie schorst de Poolse tuchtkamer terwijl het de wettigheid ervan overweegt. De Europese Commissie start opnieuw een inbreukprocedure.
- Mei 2020: Małgorzata Manowska volgt Gesdorf op als president van het Hooggerechtshof.
- Juli 2021: Het Europese Hof van Justitie oordeelt dat de tuchtkamer onverenigbaar is met het EU-recht.
- Oktober 2021: Het Poolse Constitutionele Tribunaal oordeelt dat de Grondwet van het land voorrang heeft op EU-wetten.
Polen is niet de enige
Polen is niet het enige land dat het primaat van het EU-recht in twijfel heeft getrokken. Het Duitse Grondwettelijk Hof oordeelde vorig jaar dat het schuldopkoopprogramma van de Europese Centrale Bank volgens de Duitse wet onwettig zou zijn, tenzij de centrale bank kon bewijzen dat de aankopen gerechtvaardigd waren. Die uitspraak ging in tegen een eerdere uitspraak van het Europese Hof.
Ook tegen Duitsland is de Europese Commissie een inbreukprocedure gestart.
Wat kan de EU doen?
De Europese Raad – de leiders van de 27 lidstaten – heeft Polen niet kunnen bestraffen. Daarvoor is unanimiteit van de overige 26 nodig, en de Hongaarse Viktor Orbán beschermt zijn vrienden in Warschau.
Het Europees Parlement heeft resolutie na resolutie aangenomen waarin Polen wordt veroordeeld, maar ze zijn niet afdwingbaar.
De Europese Commissie heeft € 36 miljard aan steun ingehouden op het herstelprogramma van de EU voor het coronavirus en staat onder druk om nog eens € 121 miljard aan regionale ontwikkelingsfondsen in te houden zolang Polen niet voldoet.
Zal Polen waarschijnlijk de EU verlaten?
Nee. Het is de grootste ontvanger van EU-middelen, waaronder miljarden aan jaarlijkse landbouwsubsidies en fondsen voor regionale ontwikkeling. Sinds het in 2004 tot de EU toetrad, heeft Polen netto € 127 miljard ontvangen van andere landen, meer dan enige andere lidstaat.
70 procent van de Poolse invoer komt uit andere EU-landen. 80 procent van de export gaat naar de rest van de EU.
Opiniepeilingen vinden consequent tussen de 80 en 90 procent steun voor het EU-lidmaatschap in Polen.
