Indignatie redactie 
Een militante groep van de extreemrechtse Reichsbürger-beweging in Duitsland was blijkbaar van plan de regering omver te werpen. Kan zo’n staatsgreep slagen?
“Volgens onze bevindingen heeft de vereniging zich tot doel gesteld de bestaande staatsorde in Duitsland, de vrije democratische basisorde, met geweld en militaire middelen op te heffen.” Zo beschreef procureur-generaal Peter Frank de redenen die deze week leidden tot een grote inval tegen aanhangers van de zogenaamde Reichsbürger – beweging.
Leden van de Reichsbürger-beweging ontkennen het bestaan van de Bondsrepubliek Duitsland van na de Tweede Wereldoorlog. Ze geloven dat de huidige staat niet meer is dan een administratieve constructie die nog steeds wordt bezet door de westerse mogendheden – de VS, het VK en Frankrijk. Voor hen bestaan de grenzen van het Duitse rijk uit 1937 nog steeds.
Maar wat bedoelt de groep met “de vrije democratische basisorde opheffen”? Het kan betekenen dat politici worden aangevallen, parlementaire gebouwen worden bestormd, de federale regering wordt omvergeworpen, de rechterlijke macht wordt ontbonden en het leger wordt toegeëigend.
Is zoiets zelfs mogelijk in het huidige Duitsland, met zijn meer dan 75 jaar democratie, een grondwet, stevige structuren en scheiding der machten?
“De staat is verdedigbaar, de absolute meerderheid van de burgers identificeert zich niet alleen als democraten, maar vindt democratie ook de moeite waard om te beschermen”, vertelde Andreas Zick, hoofd van het Instituut voor Interdisciplinair Onderzoek naar Conflicten en Geweld aan de Universiteit van Bielefeld, aan DW.
Timo Reinfrank, uitvoerend directeur van de Amadeu Antonio Foundation, die tot doel heeft het maatschappelijk middenveld te versterken tegen rechtsextremisme, bevestigde ook: “Een echte staatsgreep kan in Duitsland nauwelijks slagen, daarvoor zijn de staatsorde en de grondwet te solide .”
Extremisten met verregaande connecties
En toch: Politieke analisten hebben deze week gewaarschuwd voor het onderschatten van de gearresteerde groep en de bijbehorende militante scene. De groep is “waanzinnig gevaarlijk”, waarschuwde Sebastian Fiedler, woordvoerder van het strafrechtelijk beleid. voor de heersende centrumlinkse sociaal-democraten (SPD) . De Reichsbürger-beweging als geheel is in staat en bereid om ernstige terroristische aanslagen tegen de staat uit te voeren, zegt terrorisme-expert Peter R. Neumann.
Wat maakt de specifieke groep die is uitgeroeid zo gevaarlijk? Een reden is de samenstelling, een andere is de ideologie die hen bindt. De 25 mensen die deze week zijn gearresteerd, behoren blijkbaar tot een mengelmoes van extremisten – onder hen zijn Reichsbürger en tegenstanders van strenge anti-COVID-19-maatregelen die de afgelopen twee jaar de straat op gingen.
Wat ze gemeen hebben, is hun afwijzing van de democratische staat, hoewel ze niet allemaal figuren aan de rand van de samenleving zijn of extreemrechtse extremistische radicalen.
“Het zijn deels opgeleide groepen, het zijn mensen die een beroep uitoefenen, die van het centrum naar het toneel trekken en daar een parallelle samenleving kunnen opbouwen”, zegt sociopsycholoog Zick. “Gedurende een aantal jaren waren ze in staat om een samenhangend milieu te ontwikkelen en allianties te smeden met andere groepen.”
Gevaar voor de rechtsstaat
Onder degenen die werden gearresteerd is een rechter en voormalig parlementslid van de Bondsdag voor het extreemrechtse populistische Alternative for Germany (AfD). De groep omvatte ook voormalige legerofficieren, aristocraten en voormalige leden van de politie. Mensen dus, met contacten, inzicht in democratische instituties en financiële middelen. Een aantal van hen bezit en kan vuurwapens gebruiken, waarvan er vele tijdens de inval in beslag zijn genomen.
Dat maakt de gearresteerden en hun aanhangers tot een bedreiging voor de rechtsstaat, ook al kunnen ze het systeem nauwelijks op de knieën krijgen. “Het is misschien niet in staat om een succesvolle staatsgreep te lanceren, maar stukjes ideologie kunnen worden verspreid en omarmd door andere extremistische groeperingen of zelfs door individuen in de hoofdstroom van de samenleving”, zei Zick.
COVID-protesten brachten extremisten bij elkaar
De socioloog waarschuwt dat veel mensen verenigd zijn door wat een gevaarlijke ideologische mix is geworden. Sommigen van hen geloven dat er een staat binnen een staat is die in het geheim opereert en zij onderschrijven antisemitische complottheorieën. “Centraal hierbij is ook dat veel van de groepen bijna eisen dat het systeem omvergeworpen wordt, omdat ze de regeringsvorm en democratie niet erkennen als kern”, legt Zick uit.
Met name de COVID-19-pandemie en de bijbehorende protesten hebben bijgedragen aan een radicalisering van de scene, concluderen veel experts. Sommige mensen hebben het vertrouwen in de staat verloren en zijn ontvankelijk geworden voor vermeende strijd om vrijheid en eisen voor de oprichting van een alternatieve staat.
“De protesten tegen het coronavirus hebben verschillende groepen samengebracht uit het centrum van de middenklasse, het rechtse populisme, het rechtse extremisme, op samenzwering gerichte en andere milieus over ideologieën van verzet en vrijheid”, zei Andreas Zick.
“Het zijn zeker geen klassieke rechtsextremisten, maar het is iets dat ik al een tijdje complotextremisme noem, in welk geval je preciezer rechts complotterrorisme zou kunnen zeggen”, legt de SPD-woordvoerder voor strafrechtelijk beleid, Sebastian Fiedler, uit.
En politiek en samenleving hebben blijkbaar nog geen manier gevonden om dit tegen te gaan. Fiedler zei bijvoorbeeld dat de rijksoverheid en politici inmiddels heel goed begrijpen hoe radicalisering bij rechtsextremisme en islam werkt en dienovereenkomstig deradicaliseringsprogramma’s hebben opgezet. Maar ze zijn nog niet begonnen actie te ondernemen om samenzweringsmythes aan te pakken. Ook conflictonderzoeker Andreas Zick pleit voor het analyseren van de groepen om vervolgens een preventieplan te ontwikkelen.
Het opstellen van een preventieplan lijkt urgenter dan ooit: juist crises in een complexe wereld kunnen mensen wegduwen van de democratie, die soms vervelend en ingewikkeld kan lijken, naar de simpele verklaringen die complotmythes zo aantrekkelijk maken.
“Vooral het extremisme is aan het veranderen, en vooral in tijden van crisis”, waarschuwde Zick. “We hebben de neiging om ons te concentreren op de meerderheid van de mensen, maar het zijn kleine groepen zoals terreurcellen die een staat instabiel kunnen maken.”
