Is het Europees grensbeleid moord?

‘EUROPEES GRENSBELEID OF GRENSMOORD?’

Europees grensbeleid Met haar grenzen en pushbacks creëert Europa opzettelijk een situatie waarin mensen sterven. Kun je dan nog spreken van sterfgevallen, of is het moord? Valerie van Schaik onderzoekt het in dit essay over modern kolonialisme en ‘necropolitiek’.

De scheepsramp op de Middellandse Zee, waarbij slechts 104 van de 750 inzittenden konden worden gered, benadrukt voor de zoveelste keer dat de Middellandse Zee het dodelijkste grensgebied ter wereld is. Volgens de International Organization for Migration (IOM), zijn in de gehele Middellandse Zee sinds 2014 minstens 27.047 mensen omgekomen of vermist (het werkelijke aantal ligt waarschijnlijk nog veel hoger). Dat zo velen om het leven zijn gekomen en nog zo veel meer hun dierbaren zijn verloren in en rondom de genadeloze zee, is het gevolg van racistisch Europees grensbeleid.

Grenzen zijn complex

Bij grenzen denken we meestal aan duidelijke afgebakende hekken of lijnen op een kaart die het ene territorium van het andere onderscheiden, maar in werkelijkheid zijn grenzen veel complexer dan dat. De Amerikaanse feministische schrijfster Gloria Anzaldúa (1942-2004) sprak van borderlands1, vrij vertaald ‘grensgebieden’. De Middellandse Zee is zo’n grensgebied. Hoewel de Europese kustlijn als een soort fysieke grens dient tussen Europa en daarbuiten, ligt de politieke grens ver uitgestrekt naar de landen aan de overkant.

NOG GEEN WEEK VOOR DE SCHEEPSRAMP BIJ GRIEKENLAND BESPRAK DE EU EEN NIEUWE MIGRATIEDEAL

De EU heeft namelijk een aanzienlijk deel van zijn grensbeheer uitbesteed aan landen buiten Europa. Dit beleid laat duidelijk zien hoe Europa ver weg blijft van de verantwoordelijkheid en plicht om vluchtelingen te beschermen, zoals opgetekend in het Vluchtelingenverdrag van 1951.

Zo is er al zeven jaar een deal met Turkije, waarin Turkije (in ruil voor veel geld) alle ‘nodige maatregelen’ neemt om te voorkomen dat mensen op irreguliere wijze van Turkije naar Europa reizen. Het feit dat dit vooral leidt tot nog gevaarlijkere overtochten, lijkt geen reden voor de EU om iets te veranderen of verantwoordelijkheid te nemen.

Necropolitiek

Integendeel. Nog geen week voor de scheepsramp bij Griekenland bespraken 27 EU-lidstaten een nieuwe migratiedeal. In die ‘deal’ ging het, naast afspraken om asielzoekers ‘beter’ te verdelen over de Europese lidstaten, vooral over nog strengere grensprocedures, waarin mensen (ook kinderen) sneller in detentiecentra kunnen worden geplaatst als ze ‘geen kans maken op asiel’.

HET IS DE VRAAG OF MIGRATIEDEALS NIET LEIDEN TOT MEER DODEN

Ook was Mark Rutte, samen met Europese Commissievoorzitter Von Der Leyen en de Italiaanse premier Giorgia Meloni, op bezoek in Tunesië, waar ze een deal bespraken waarin Tunesië, net als Turkije, geld toegestopt zal krijgen van de EU in ruil voor ‘betere’ grensbewaking en strenger toezicht op mensensmokkel. De vraag is of dit soort verdragen iets gaan veranderen of het probleem juist veel erger maakt. Want door geen veilige routes te bieden aan mensen, maar in plaats daarvan de oversteek nog gevaarlijker en moeilijker te maken, worden taferelen gecreëerd die leiden tot alleen maar meer doden.

Dit beleid lijkt op ‘necropolitiek’. Dat is een term waarmee de Kameroense historicus en politicoloog Achille Mbembe (1957) doelt op de mate waarin een soevereine macht (in dit geval Europa) controle heeft over de sterfelijkheid van mensen. In dit geval is het het machtige, soevereine Europa dat bepaalt wie gewenst is en wie niet, wie mag leven en wie mag sterven. Dit blijkt niet alleen door de deals met Turkije, uit het aantal mensen dat verdrinkt in zee als gevolg van de extreme grenscontroles, maar ook uit de illegale pushbacks die nu meer dan ooit plaatsvinden.

Grensmoorden

Pushbacks houden het letterlijk terugduwen van migranten in, terug de grens over die ze hebben gepasseerd. In de Middellandse Zee gebeurt dit onder andere aan de Griekse grens. Hoewel de Griekse regering de pushbacks expliciet ontkent (en tegelijkertijd claimt dat pushbacks hypothetisch gezien een ‘legitieme’ manier zouden kunnen zijn om de nationale en Europese grenzen te bewaken), hebben migranten al talloze malen in de media aangegeven bij hun oversteek vanaf Turkije naar Griekenland gewelddadig terug te zijn ‘geduwd’ richting de Turkse territoriale wateren.

Wie denkt dat de pushbacks enkel op zee voorkomen heeft het mis: er zijn veel verhalen van mensen die (vaak met veel geweld) werden gearresteerd nadat ze de Griekse eilanden hadden bereikt. Ze werden geslagen en van hun bezittingen beroofd, om vervolgens in opblaasbootjes zonder motor te worden geladen en werden achtergelaten midden op zee om terug te drijven naar de Turkse kust.

HET IS ABSURD DAT GRENSWACHTEN MENSEN BEWUST IN LEVENSGEVAAR BRENGEN

De New York Times publiceerde afgelopen mei een uitgebreide reportage, inclusief videobeelden, waarin te zien was dat twaalf mensen (onder wie veel kinderen en zelfs een baby) bij een strand op Lesbos uit een busje werden gehaald, op een boot werden gezet en midden op zee werden achtergelaten door de Griekse kustwacht, om later door de Turkse kustwacht te worden opgehaald.

Deze praktijken gaan in tegen allerlei Griekse, Europese en internationale wetgevingen (volgens het Vluchtelingenverdrag mag iedereen asiel aanvragen). Bovendien is het absurd dat grenswachten zulke letterlijke en fysieke actie ondernemen, waarin mensen bewust in gevaar worden gebracht of zelfs de dood in worden gejaagd: pushbacks kostten al honderden, zo niet duizenden mensen het leven. Als Europa met haar grenzen en pushbacks opzettelijk een situatie creëert waarin mensen sterven, kun je dan nog stellen dat het over sterfgevallen gaat, of kunnen we beter spreken van grensmoorden?

Vluchtelingen zijn ‘de ander’

In zekere zin werken de grenzen van Europa als een soort racistische filters, die koloniale machtsverhoudingen in stand houden. Ons wereldbeeld is doordrenkt met koloniale invloeden. Volgens Mbembe zijn ras en kolonialisme zelfs leidend in het westerse politieke denken, vooral als het aankomt op het uitoefenen van macht over en het ontmenselijken van ‘de ander’. Ook andere dekoloniale denkers, zoals de Peruaanse Anibal Quijano (1928-2018) en de Argentijnse Walter Mignolo (1941), geloven dat de koloniale mentaliteit nog altijd in Europa voortleeft.

Want in plaats van gezien te worden als volwaardige mensen, worden niet-witte migranten tot ‘de ander’ gemaakt. Dit past in de Europese koloniale geschiedenis: kolonialisme creëert ook een tweedeling tussen ‘menselijke’ en ‘niet-menselijke’ personen, waarbij mensen van kleur tot die tweede categorie werden gerekend. Met deze logica werden ‘niet-menselijke’ personen als minderwaardig of zelfs onwenselijk gezien en konden ze daardoor worden uitgebuit, misbruikt en gecontroleerd.

En precies dat leeft standvastig voort in onze huidige wereld, en is nog altijd de koloniale mentaliteit waar we mee leven. Het is het kolonialisme dat leidde tot ons racistische wereldbeeld, en daarmee ook tot de necropolitiek die mensen verdeelt in ‘gewenst’ en ‘ongewenst’, in mensen die mogen leven en mensen die mogen sterven. Door te bepalen wie wel en niet gewenst is binnen de Europese grenzen, blijft de koloniale hiërarchie tussen westerse, witte mensen en niet-westerse mensen van kleur bestaan.

Met als gevolg dat we ‘hen’ opzettelijk in gevaar brengen met pushbacks, of ‘hen’ opsluiten in detentiecentra. Of ‘hen’ laten verdrinken in de Middellandse Zee, zoals het afgelopen decennium al ruim 27.000 mensen overkwam, en sinds vorige week nog enkele honderden meer.