Indignatie redactie 
Klimaat-ontkennende complotgelovigen worden een gevaar voor de samenleving als klimaatmaatregelen pijn gaan doen, vreest journalist Koert van der Velde. Hij onderzoekt of het mogelijk is wappies van klimaatverandering te overtuigen. Zijn conclusie: dan moet er sensatie in de boodschap zitten, de berichten moeten gemakkelijk verteerbaar zijn, een beetje angstig maken en onrechtvaardigheidsgevoelens wekken…
Klimaatwetenschappers zeggen dat we waarschijnlijk aan de vooravond staan van dramatische veranderingen op aarde. Als we niet snel het roer omgooien, wordt het leven zwaar waarschuwen ze, helemaal voor onze kinderen en kleinkinderen. Een heel diepe crisis is misschien nog te vermijden als er dit decennium een radicale reductie van de CO2-uitstoot, en dus een radicale verandering van de economie plaatsvindt. Hiervoor is volgens deskundigen een ‘oorlogseconomie’ nodig. Maar gelovigen in samenzweringen zullen denken dat het idee van klimaatverandering een complot is van de elite tegen het volk. Dat idee plakken ze namelijk op elke actualiteit. ‘Energetisch therapeut’ Cees schrijft op Facebook over de ‘elite’: ‘Eerst zo lang mogelijk covid uitmelken, en wanneer dat op zijn end loopt, dan gaan ze verder met de klimaat-hoax.’
Klimaatrampen
Speciaal tijdens corona is het geloof in complotten flink gegroeid. En het zal alleen maar verder toenemen wanneer er streng klimaatbeleid wordt ingevoerd of klimaatrampen ons treffen. Volgens journalist Chris Klomp, gespecialiseerd in complotgeloof, bestaat de hardcore uit enige duizenden, met daaromheen een groep van misschien wel honderdduizend. En daaromheen zit volgens opiniepeiler Ipsos nog een groep van minstens 15 procent van de Nederlandse bevolking die tenminste één complottheorie geloofwaardig vindt.
Populisten staan klaar om deze groep in te palmen. Amerika heeft Trump, Frankrijk Le Pen. Nederland telt ruim dertig klimaatwetenschapontkennende Tweede Kamerleden. Deze groep zal straks effectief klimaatbeleid proberen tegen te houden.
De strijd om de publieke opinie wordt cruciaal wanneer de politiek draagvlak moet zoeken voor radicale maatregelen, en die zal zich voor een belangrijk deel op sociale media zoals Facebook afspelen. De opinie dat klimaatverandering niet bestaat, zal er eindeloos worden rondgepompt en veel steun krijgen. Met corona is een sociale beweging van complotgelovigen ontstaan die ook in de zogenaamde mainstreammedia veel aandacht krijgt. Ze hebben momentum. Hooghartig eisen ze de ‘vrijheid om niet aan corona te doen’. Het groepsgevoel en zelfbewustzijn van de wappies zijn sterk gegroeid. Eerst was wappie nog een scheldwoord, maar tegenwoordig is het voor veel complotgelovigen een geuzennaam: ‘Liever een wakkere wappie dan een slapend schaap.’
Dat klinkt niet-wappies nogal dom en arrogant in de oren, maar wappies moet je niet onderschatten: als groep met een sterk vijandsbeeld dat brandt op door populisten en sociale media aangewakkerd wantrouwen en haat, zijn ze helemaal bij het klimaat een potentiële bedreiging. Als ze erin zouden slagen in de westerse wereld klimaatbeleid tegen te houden, dan zijn we de sigaar.
Persoonlijk heb ik niks tegen ze. Ik heb zelfs twee wappie-vrienden. Zij zijn redelijk normaal. Ze hebben hun leven voor elkaar en zijn goed opgeleid. Hun dwarsdenken vind ik wel leuk. Ze zijn softcore. De hardcore bestaat grotendeels uit beschadigde mensen die het niet getroffen hebben in het leven, zegt Chris Klomp. ‘De mensen die ik tegenkom, die de straat op gaan en zich op sociale media roeren, zijn niet de scherpste messen in de bestekla. Ze zijn werkloos of in conflict met een werkgever, huisbaas of overheid. Er zitten vaak heel tragische verhalen achter. Bij allemaal heerst onvrede over de eigen plek in de samenleving. Er zit frustratie die rancuneus naar buiten wordt gericht. Het is immers makkelijker anderen de schuld te geven van jouw situatie. Je hebt het zelf niet verkloot, het is je aangedaan. Wappies hebben zichzelf omgebouwd van slachtoffer naar strijder.’
Socioloog Joran Harambam schat ‘complotdenkers’ een stuk positiever in. Volgens hem doen ze oprecht aan waarheidsvinding. Ze zijn kritisch en hebben een sterk onrechtvaardigheidsgevoel. Het aanhangen van complottheorieën is volgens hem ook geen probleem. Het overgrote deel van de wappies is volstrekt ongevaarlijk. Harambam vindt dat er meer mét dan over complotdenkers moet worden gepraat.
Maar volgens Klomp valt er helemaal niet met wappies te praten. ‘Het moeilijke aan overtuigen van complotdenkers is dat hun geloof ook een manier van leven is. Doorgaans missen ze een stevig sociaal netwerk. Dan is er ineens een groep die jou gelijk geeft, en je hebt uitjes naar het Malieveld. Het wordt een hechte club, en dat is natuurlijk veel leuker dan in je eentje kijken hoe de begonia’s in je socialehuurwoning groeien.’
Volgens Harambam zijn wappies niet af te doen als naïeve sukkels. Kennis is gedemocratiseerd. ‘Er zijn ook complotdenkers die supergoed onderzoek doen en veel dieper graven dan sommige wetenschappers,’ zegt hij in De Correspondent. Bovendien hebben ook complotdenkers soms gelijk. ‘Inderdaad,’ reageert Klomp, ‘zelfs een blinde eekhoorn vind nog weleens een eikel. In plaats van democratisering van de kennis is er juist een enorme verwatering en vervuiling van dat wat als kennis wordt gezien.’
Ook mijn gematigde vrienden houden ‘nepfeiten’ voor waar, zodat die hun vermoeden van een samenzwering bevestigen. Het complot bepaalt wat de feiten zijn in plaats van andersom. Mijn vrienden kijken kritisch naar de wereld. Overal kan iets achter zitten. Tegelijkertijd zijn ze ook heel naïef. Ze veronderstellen bijkans onmogelijke krachten en verbanden aan het werk, maar wetenschappers kunnen echt niet met een Grote Leugen de wereld zover krijgen klimaatverandering voor waar te houden.
Mijn vrienden zien zichzelf als waarheidszoekers met een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Maar dat maakt ze nog niet echt tot kritische strijders tegen onrecht. Ze zijn vaak te lui om serieus te proberen hun vergaande claims te bewijzen. Terwijl ik de moeite neem om beide kanten van bijvoorbeeld 9/11 te onderzoeken, voeden mijn vrienden zich alleen met complot-ondersteunen-de verhalen. En een goede zaak dienen ze er al helemaal niet mee, integendeel. Klomp: ‘Wappies worden gebruikt in een informatieoorlog met trollen als soldaten en nepnieuws als wapen. Als je die ongevaarlijk noemt, dan denk ik dat je het populisme van Wilders, Baudet en Trump niet begrijpt.’
Bang voor crisis
Het wappie-populisme zet straks vol in op klimaatontkenning, denkt ook Klomp. ‘Wappies zijn bang voor een crisis en gaan op zoek naar gemakkelijke antwoorden, naar manieren om het probleem te ontkennen. Ze laten zich inspireren door populistische politici die voor niet pijnlijke schijnoplossingen gaan. Aan de hele klimaatcrisis zit natuurlijk een prijskaartje en je ziet dat een heleboel mensen alleen daarom al geen maatregelen willen. Straks krijg je hetzelfde trucje als Baudet deed voor de verkiezingen toen hij alle maatregelen tegen corona wilde loslaten. Klimaatpopulisten gaan zeggen: “Maatregelen zijn helemaal niet nodig, we passen ons wel aan.” ’
Nederlandse populisten en wappies zoals mijn twee vrienden worden voor hun klimaatstandpunt gevoed door clubs en websites als Clintel en Climategate. Deze zijn onderdeel van wat klimaatpublicist Jan Paul van Soest de ‘twijfelbrigade’ noemt, een internationaal netwerk dat klimaatontkenning propageert. De twijfelbrigade herhaalt doelbewust leugens. Ze zegt dat CO2 geen probleem is omdat het de zon is die de aarde opwarmt. Ze verspreidt de kletspraatjes dat meer CO2 alleen maar goed is voor de planten en dat klimaatverandering een complot is van wetenschappers en milieuactivisten die zichzelf willen verrijken. Nu het gegeven van klimaatverandering steeds moeilijker te ontkennen valt, voegt de twijfelbrigade de lezing toe dat het klimaat wel verandert, maar dat wij daar niks aan kunnen doen. En dat alle maatregelen dus weggegooid geld zijn.
Ook zijn er Russische trollen actief die in het Westen klimaatscepsis verspreiden. Maar de meeste propaganda komt volgens Van Soest uit de Verenigde Staten. ‘De Amerikaanse twijfelbrigade bestaat uit een zeer succesvolle groep van maar honderd publicisten. Hun conservatieve denktanks ontkennen al decennia dat er een klimaatprobleem is. Dit vaak vanuit een fundamentalistisch christelijk geloof dat God de wereld heeft geschapen inclusief het klimaat en dat de mens daar dus niks aan kan veranderen. Dit gaat voor de aanhangers naadloos samen met de in de VS populaire ideologie die elk overheidsingrijpen afkeurt.’
Naar schatting gaat er per jaar 80 miljoen euro van de olie-industrie naar Amerikaanse klimaatontkenningsclubs die betwijfelen wat zij zelf prima weten: dat een hogere CO2-concentatie in de atmosfeer voor een broeikaseffect zorgt waardoor het gevaarlijk warmer wordt. Toch vormen zij machtige lobby’s tegen effectieve maatregelen. Zij f luisteren alles in wat maar meehelpt politici te doen talmen, het bedrijfsleven te laten ‘meestribbelen’, en de wappie-woe-de aan te wakkeren.
Ook de Nederlandse ontkenners hebben traditioneel sterke banden met olie-industrieën zoals Shell. Om heel veel geld gaat het hier volgens Van Soest niet, maar dat is hier ook niet nodig om effectief te kunnen zijn. Een belangrijk deel van het werk zit in het domweg vertalen van de ontkennings- en complotteksten uit Amerika.
Prominente Nederlandse klimaatontkenners zoals de emeritus professor Guus Berkhout –zijn leven lang direct of indirect in de kost bij Shell – geloven er volgens Van Soest zelf echt in. ‘Ook intelligente mensen kunnen onzin geloven. Informatie die aansluit bij wat iemand al vindt wordt makkelijker voor waar gehouden dan iets wat daarmee in strijd is, blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Niet-welkome feiten worden gemakkelijk verworpen.’
Wappies laten zich inspireren door deze kleine groep professionele klimaatontkenners. Zo bericht energetisch therapeut Cees op Facebook dat we ‘met klimaat lockdowns China 2.0 worden ingerommeld’. Om het te bewijzen deelt hij enkele berichten van de zich wetenschapsjournalist noemende Marcel Crok op Climategate. Crok accepteerde geld van de kolenindustrie, en is de klimaatadviseur van Baudet. Hij is samen met Berkhout oprichter van Clintel, dat volgens onderzoeksplatform Follow the Money 1,2 miljoen euro van Shell doorgeschoven kreeg.
Klomp denkt dat populistische politici alleen zeggen dat klimaatverandering niet bestaat of wel meevalt omdat hen dat goed uitkomt. ‘Wilders en Baudet zijn geen domme mannen, die weten heus wel dat ze onzin roeptoeteren, maar ze hebben andere belangen, zoals aandacht, macht en geld. Die mensen weten precies wat ze moeten zeggen om volgers te krijgen. Ze zijn te kwader trouw.’
Radicale wappies
De intenties van mijn twee vrienden zijn goed, daarvan ben ik overtuigd. Maar er valt niet over hun complotgeloof te praten. Soms, als ik hen met feiten over het klimaat torpedeer, dan weten ze het even niet meer, maar ze zullen hun geloof niet aanpassen. Dan worden ze zwijgzaam of roepen dat ze rechthebben op hun mening. Een week later plaatsen zij net zo makkelijk weer een klimaatontkennend bericht op Facebook.
Al zijn mijn twee wappievrienden net zoals de meeste klimaatontkennende complotgelovigen nog redelijk gematigd, tegelijk is het ook zo dat er zonder deze grote groep geen aanjagers van radicale wappies zouden zijn, geen misleidende denktanks of populistische politici. Als de wap-pie-beweging straks werkelijk invloed krijgt, zal dat de vriendschap onherroepelijk op het spel zetten.
Ik wou dat er een manier was om wel met ze te kunnen praten zodat zij de feiten gaan respecteren. En al die andere duizenden complotgelovigen ook. Ik begin een experiment op Facebook, en stuur vriendschapsverzoeken naar alle wappies die langskomen tot de maximale vijfduizend, en word lid van allerlei complotgroepen. Allereerst moet ik ze beter leren kennen. Zijn ze anders dan mijn vrienden?
Ik bevriend een paar honderd volkomen idiote, paranoïde, half-geletterde haatzaaiers met een grote duim, maar ik kom vooral langs lange rijen foto’s van heel gewone mensen. Zoals de spreekwoordelijke Henk en Ingrid – fotootjes op Facebook van het autowassen met de kinderen en avondjes darten met de vriendenclub. Met toch een zeker onderbuikgevoel dat het in de wereld op een moeilijk te doorgronden manier niet deugt. Ze zijn voor Baudets Fvd omdat hij erkent dat er een kwaadaardig masterplan is. Je hebt ook Margreet, die ‘hbo homeopathie’ heeft gedaan. Ze heeft haar leven goed op orde: vriend, hond, uitkering. Zij denkt ‘dat met corona machten erop uit zijn onze vrijheid af te pakken’. En postbezorger André – kinderen de deur uit, ‘in het weekend een vette joint’ – vreest dat het allemaal weleens helemaal mis kan lopen in ‘deze kutwereld’. Volgens hem komt het uiteindelijk wel goed, dankzij ‘goede spirituele krachten’.
‘Het is ook gewoon entertainment,’ zegt Harambam, dus vindt hij het onschuldig. Er zit echter een schaduwzijde aan. Klomp: ‘Mensen zijn verslaafd aan spannende verhalen. Een doorwrochte analyse van de micro-economische ontwikkelingen in Sierra Leone wordt veel minder interessant gevonden dan dat zomaar iemand keihard roept dat Jaap van Dissel een baby-eten-de pedofiel is. Dankzij het algoritme van Facebook krijgt deze klinkklare onzin gemakkelijk een enorm bereik. Wie zulke berichten aanklikt, blijft soortgelijke onzin voorgeschoteld te krijgen.’
Het maakt dat ook gematigde wappies graag ’s avonds op Facebook een uurtje of wat op nepnieuws en complotgeloof willen geilen. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat mensen geneigd zijn sensationele berichten geloofwaardiger te vinden dan niet-sensationele berichten. Populistische politici maken daar gebruik van door complotgelovigen aan te moedigen de genuanceerdere reguliere journalistiek tot vijand te bestempelen, als verspreiders van nepnieuws. Alles omdraaiend. Het klimaat verandert niet, wie er voor waarschuwt is een bedrieger, en groene energie is juist vervuilend. Anonieme complotwebsites brengen de objectieve waarheid terwijl de Volkskrant en Nieuwe Revu leugens van de overheid verspreiden. Zo maken ze van waarheid een pornoversie waardoor er nog maar moeilijk op een zinvolle manier over feiten kan worden gediscussieerd. Tijd voor de journalistiek om terug te slaan. Want heeft journalistiek niet ook de taak om de invloed van nepnieuws tegen te gaan?
Er zijn op Facebook al mensen die proberen corona-wappies bij de feiten te brengen. Ze noemen zich ‘kabouters’ en geven correcte informatie aan complotgelovigen ter bestrijding van het nepnieuws van trollen.
Het woord ‘kabouteren’ komt uit de hippiescene. Roel van Duijn, die Nederland in de jaren zestig en zeventig met de provo- en de kabouterbeweging opschudde, zit ook nu weer bij een zogenaamde kaboutergroep, maar nu op Facebook. De leden gaan in discussie met corona-ontken-ners. Van Duijn ziet het verband wel tussen de kabouterbeweging en de huidige kabouteraars die strijden tegen complottheorieën en coronanepnieuws. ‘In de jaren zestig streden de kabouters voor een vrije wereld zonder uitbuiting van de natuur en tegenwoordig vechten ze tegen nepnieuws waarmee het hele begrip waarheid kapot is gemaakt om mensen zo te misbruiken.’
Nepnieuws
Maar deden de provo’s niet ook aan nepnieuws toen ze vlak voor het koninklijk huwelijk van Beatrix en Claus het door de overheid serieus genomen gerucht verspreidden dat ze lsd in het drinkwater hadden gedaan? Van Duijn lachend: ‘Maar dat was ludiek. Nu draait het om haatzaaiende complotten waarmee trollen hele groepen mensen resistent voor feiten proberen te maken.’ Van Duijn over zijn ervaring met het praten met wappievrienden op Facebook en daarbuiten: ‘Het hielp niet. Argumenten deden er niet toe, gingen als water door een zeef. Ze waren heel fanatiek en herhaalden steeds: “man, word toch eens wakker”. Ze vroegen zelfs Facebook mij in de ban te doen. Uiteindelijk heb ik ze allemaal geblokkeerd.’
Waarschijnlijk zijn diehard wappies niet te bekeren, maar de gematigden wel. En dan niet door te discussiëren over feiten, want ook dat heeft met gematigde wappies weinig zin. Er is een andere manier nodig, een kabouteren 2.0, zeg maar. Ik verdiep me daarvoor in wat de wetenschap hierover zegt, van de klassieke retorica tot psychologisch onderzoek en analyses over de werking van sociale media. Om wappies vervolgens te gaan bestoken met berichten die hopelijk ook hen overtuigen. Want onzin móét toch te ontzenuwen zijn?
Gematigden hebben vage, tegenstrijdige en onzekere meningen. Op klimaatgebied weten veel wappies nog niet precies wat ze moeten geloven. Zo schrijft Machteld de ene dag op Facebook dat klimaatverandering is verzonnen door het World Economic Forum ‘om ons kapot te maken’. Terwijl ze zich de andere dag boos maakt omdat in deze tijd van klimaatverandering China er honderden kolencentrales bij bouwt.
Over klimaat hebben wappies het op dit moment nog niet veel, druk als ze zijn met ongevaccineerd zijn. Des te beter. Zolang de meningen niet sterk gepolitiseerd zijn zoals bij corona, is het veel gemakkelijker je mening nog te veranderen. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat prebunken veel effectiever is dan debunken: dat mensen veel gemakkelijker een nieuwe mening vormen dan een oude herzien.
Volgens de inzichten van de communicatiewetenschap moeten boodschappen herhaald en herhaald worden, steeds net weer in een iets ander jasje. Wil je wappies kunnen overtuigen dan moet er sensatie in zitten en de berichten moeten gemakkelijk verteerbaar zijn, een beetje angstig maken en onrechtvaardigheidsgevoelens wekken. Bepalend voor iemands standpunt is de subcultuur waarin de berichten worden gedeeld, blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Een boodschap wordt veel beter geaccepteerd als deze uit de eigen groep geestverwanten lijkt te komen. Kabouters 2.0 reageren dus als een van hen. Ze gaan niet als tegenstanders in discussie, maar spreken wappies aan als medewappies die net als zij een hekel hebben aan onrecht. Het is een journalistieke wet dat je invalshoek moet passen bij je doelgroep. Je kunt wappies beter bereiken als je aansluit bij hun belevingswereld, dus ook van ‘complot’ en ‘elite’ spreekt, en als je net als zij constateert dat ‘het volk’ de pineut is.
En laten we nu juist bij het klimaat heel goed kunnen spreken van een complot: er is inderdaad een stiekeme samenwerking tussen grote oliebedrijven en conservatieve denktanks die al jarenlang proberen de waarheid van de klimaatcrisis onder het tapijt te vegen. Volgens Jan Paul van Soest zijn de betrokkenen uit angst voor kritiek op hun handelswijze steeds meer een geheim gaan maken van de geldstromen. Hier past de definitie van ‘complot’ als een geheim samenwerkingsverband van mensen en groepen die zaken nastreven die tegen het belang van anderen, in dit geval de meerderheid ingaan. De ‘elites’ brengen met hun klimaatontkenning de wereld potentieel in gevaar, om te beginnen de economische onderlaag, die vrijwel zeker als eerste de klos is.
Ga wappies dus niet vertellen dat er helemaal geen complot is, maar geef ze een alternatief complot, waarin klimaatopwarming wél past. Zo hebben we al met al een ijzersterk verhaal dat nog waar is ook. Deze invalshoek kan helpen om wappies tot de realiteit te bekeren.
In tientallen posts en honderden reacties houd ik wappies voor dat het allemaal nog net even smeriger in elkaar zit dan zij zelf al dachten: precies zij zijn het die gemanipuleerd worden door ze in een onzin-complot te laten geloven. Met het wel bestaande complot door machtige klimaatontkenners als wapen, probeer ik zo een wig te drijven tussen de gematigde wappies en de ‘twijfelbrigade’, door deze te ontmaskeren als handlanger van Big Oil.
Steeds draai ik het perspectief. Bijvoorbeeld, het veronderstelde complot volgens welke allerlei onzinnige CO2-reducerende maatregelen worden genomen om ons te bestelen. Daardoor worden kiwi’s zogenaamd CO2-neutraal van de andere kant van de wereld naar ons toe gevaren, schrijft een wappie. Ik kabouter dit bericht om tot green washing door de fossiele industrie: de zwaar vervuilende oliegestookte schepen moeten van haar immers blijven varen. Een veel gedeeld artikel over de vervuiling van zonnepanelen kabouter ik terug tot de schrijver ervan, die lid is van een door de olie-industrie betaalde Amerikaanse denktank. Ik plaats een cartoon van een dikke bankier die de aarde op een vuurtje aan het roosteren is. Deze wordt wel tachtigmaal gedeeld.
Ook begin ik een Facebookpagina over de klimaatcrisis speciaal voor wappies, met berichten over het ‘klimaatcomplot’. Onder het motto ‘Laat je niet pakken, zet het klimaat niet te kakken’ nodig ik mijn vrienden uit de pagina te liken. De oogst: meer dan vijfhonderd wappies volgen nu mijn berichten over het complot dat de klimaatcrisis probeert te ontkennen. Wappies blijken gekabouterd klimaatnieuws inderdaad vaak wél te accepteren als er een complot in zit. Velen zijn ronduit welwillend of gaan delend en likend mee in het idee dat klimaatverandering wél bestaat. De enkeling die een discussie wil over de klimaatfeiten negeer ik. Zulke diehards bekeer je toch niet.
Mijn twee vrienden blijken ook wel een beetje te bekeren. Ze buigen mee als ik over het klimaatcomplot begin, mompelen desgevraagd dat er misschien toch wel iets met het klimaat aan de hand is. Op sociale media hoor ik ze niet meer over het klimaat, maar des te meer over andere complotten.
Hoe serieus moet ik de instemming van mijn gematigde Facebook-vrienden nemen? Ik ben bang dat alleen als we met een flinke groep kabouters volhardend doorgaan, zij wellicht werkelijk te beïnvloeden zijn. Daarbij deze populistische wet volgend: ‘overspoel hun social media met shit’. Maar dan wel met ware shit.
Mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten
