#MeToo Twintig procent topmanagers heeft psychopathische trekjes willen macht en seks

Managers met een persoonlijkheidsstoornis zijn geen uitzondering – zij maken zelfs glansvol carrière in het bedrijfsleven. Maar als de op macht beluste baas doorslaat, zijn de gevolgen funest voor medewerkers en het bedrijf.

‘We zijn banger van revolutie dan van onderdrukking’

Het is een uitspraak van Phia Ménard, een kunstenares die in De Standaard van 3 februari het woord kreeg. De artistieke exploten van die mevrouw zijn me onbekend, maar haar uitspraak noopt tot nadenken want bevat een kern van waarheid. Angst en andere gevoelsmatige aandoeningen zijn slechte raadgevers wanneer het gaat om het innemen van standpunten of het overgaan tot actie.

Die uitspraak parafraserend in het licht van het voorgaande stukje, komt in dit #MeToo-tijdperk welhaast automatisch de volgende parafrase voor de geest: ‘We zijn banger van mensen die een belangstelling voor ons persoontje betonen dan voor hen die ons kwaad willen doen’.

Dat verklaart in mijn ogen waarom vrouwelijke werknemers alle hens aan denk roepen indien zij van mening zijn dat hun verantwoordelijke seksuele gevoelens betoont, maar over zich heen laten gaan wanneer hun chef een kwaadaardige narcist of psychopaat is die hen effectief benadeelt.

En, beste lezer, weest u er maar zeker van dat dit soort chefs dik gezaaid zijn. Volgens bepaalde bronnen zou twintig procent van topmanagers psychopathische trekjes vertonen. En dat leidt gegarandeerd tot machtsmisbruik en beschadiging van hun medewerkers. Dat die twintigprocent-fractie uit de literatuur overeenstemt met de werkelijkheid, kan ik vanuit mijn eigen ervaring beamen. Ik heb er nogal wat van dit soort sujetten meegemaakt in mijn loopbaan (maar, de hemel zij geprezen, niet in de universitaire wereld).

De typering van sommige bazen lijkt helaas verdacht veel op de definitie van een psychopaat zoals de Canadese professor Robert Hare die hanteert. Hare deed veel onderzoek in gevangenissen en is een van de meest gerenommeerde deskundigen op het gebied van psychopathologie.

Zijn omschrijving van psychopaten is als volgt: “Zij zijn charmant, manipulatief en intimiderend. Er wordt veel (verbaal) geweld gebruikt om anderen te controleren en de eigen behoeften te bevredigen. Psychopaten zijn gewetenloos en doen waar zij zin in hebben. Aan regels of wetten houden zij zich niet omdat zij vinden dat deze niet op hen van toepassing zijn. Spijt of schuldgevoelens kennen ze niet.”

Belangrijke vaardigheden
Veel eigenschappen die typerend zijn voor een persoonlijkheidsstoornis zijn juist belangrijke vaardigheden om een leidinggevende functie te willen en kunnen vervullen. En vervolgens glansvol carrière te maken. Hare in de Britse kant The Guardian: “Als je slim bent en niet in de gevangenis wilt belanden, zul je snel proberen je pathologische neigingen op een legitieme wijze te uiten: door posities van macht en controle op te zoeken. Daar zijn organisaties bij uitstek geschikt voor. Waar het draait om macht, prestige en geld, zul je ze aantreffen.”

Hiërarchie
De kans is groot dat medewerkers met een pathologische baas geconfronteerd worden als zij werkzaam zijn in hiërarchische, traditionele organisaties zoals de medische sector of de advocatuur. Psychopaten komen volgens Hare ook veel voor in de politiek, media en in typische machoculturen zoals de politie, brandweer en de effectenbeurs. Banen met veel werkdruk en aanzien zijn eveneens een geschikte broedplaats voor managers met pathologische eigenschappen. Een teken aan de wand is het als er op een afdeling veel verloop is en een hoog ziekteverzuim. Ongeveer één à twee procent van de beroepsbevolking voldoet volgens onderzoek van Hare aan de definitie van psychopaat. Verder is er nog zo’n vijf à tien procent die andere persoonlijkheidsstoornissen heeft zoals narcisme.

De Nederlandse psychotherapeut en econoom Manfred Kets de Vries, hoogleraar aan de gerenommeerde businessschool Insead, gaat een stap verder. Volgens hem hoort twintig procent van de topmanagers dringend op bezoek te gaan bij een psychiater, ze zijn geld, macht en vooral seks belust. Dit fenomeen is niet alleen op het kantoor maar zoals je nu ziet in Nederland gebeurt dit in alle gebieden zoals entertainment, sport, en zelfs de politiek.

Gestoorde baas
De ‘gestoorde baas’ heeft zelf weinig last van zijn gedrag. Dat geldt helaas niet voor de organisatie of de medewerkers. Een slechte verhouding met de baas is volgens onderzoek van TNO Arbeid de oorzaak van maandelijks enkele duizenden ziekmeldingen. Een pathologische baas deinst er niet voor terug om medewerkers publiekelijk af te branden, onder druk te zetten, tegen elkaar uit te spelen, onmogelijke opdrachten te geven of met opzet informatie te verstrekken die hen in gewetensnood zal brengen (bijvoorbeeld het laten weten wie ontslagen wordt terwijl je niets mag zeggen tegen de persoon in kwestie met wie je wel samen moet werken). Gevolg is dat niet alleen de medewerker maar de hele organisatie lijdt onder het slechte leiderschap. Getalenteerde medewerkers vertrekken en de rest durft geen risico’s of initiatief meer te nemen: pure kapitaalvernietiging.

Geen schuldgevoel
Dat het pathologisch gedrag van leidinggevende vaak onbestraft blijft, is geen wonder volgens professor Hare. “De ‘gestoorde’ managers in organisaties weten zich heel goed te verkopen naar de top en hebben de juiste bondgenoten. Zij zoeken zwakkere collega’s die vaak de klappen voor hen opvangen. De manager zelf heeft doorgaans nergens last van omdat hij geen schuldgevoel kent en zich niet kan inleven in de ander. Van alle psychopaten in het bedrijfsleven die ik de afgelopen jaren ben tegengekomen is er maar één ontslagen. En die kreeg zelfs nog een gouden handdruk mee.”

Doordraaien
Persoonlijkheidsstoornissen hoeven geen belemmering te zijn voor het functioneren in organisaties. Sommige eigenschappen zoals dominantie zijn juist bevorderlijk voor een carrière. Het gaat pas mis als het gedrag hinderlijk wordt voor de persoon zelf en de omgeving. Dan slaat bijvoorbeeld de dominante eigenschap door en wordt het overheersen en onderdrukken. Hoge werkdruk, onzekerheid door reorganisaties of fusies zijn vaak bevorderlijk voor het ‘doordraaien’ van managers, weet de Nederlandse psychotherapeute en juriste Carien Karsten. “Het is daarom niet altijd kwaadaardigheid van de baas. In tijden van stress kunnen veel mensen overspannen reageren. Dan worden negatieve eigenschappen vanzelf uitvergroot.” Sommige medewerkers worden overspannen en belanden in een burn-out door de continue stress op het werk.

Grijs verzuim
Maar er is ook sprake van zogenaamd grijs verzuim. “Mensen melden zich dan niet ziek, maar worden passief en doen hun werk niet meer goed”, zegt Karsten. Zij vindt empathisch vermogen een absolute vereiste voor leidinggevenden. Helaas beschikt niet iedere baas hierover. “In topposities wordt nu eenmaal veel van iemand geaccepteerd. Dan hoor je dingen als: het is nou eenmaal een autist. Dat is opmerkelijk, omdat onderzoek aantoont dat een goede verhouding met de baas de productiviteit doet toenemen.” Zelf vertrekken is een van de beste opties, vindt Karsten. “Behalve als je denkt dat je het spelletje nog beter kunt spelen dan je baas. Dat is zelden het geval. Een ander veranderen lukt je bovendien nooit.’ Een ander belangrijk advies van de psychotherapeute is dat medewerkers ophouden om slachtoffer te zijn van de baas en zelf verantwoordelijkheid moeten nemen. Als je te lang niets doet, is je zelfbeeld dermate aangetast dat het moeilijk wordt ergens anders de draad op te pakken.”