Nederlandse verkiezingen: comeback van het midden of gestage normalisering van extreemrechts?

In Nederland wordt de uitslag van de verkiezingen een ‘comeback van het midden’ genoemd. Inderdaad, partijen die zich als het midden profileren hebben grote winsten geboekt. Maar de echo van een extreemrechtse regering is tegelijk oorverdovend aanwezig.

In 2023 liet de liberale VVD onder lijsttrekker Dilan Yeşilgöz doorschemeren dat ze wel met de extreemrechtse PVV van Geert Wilders zouden willen regeren. Het resultaat bij de parlementsverkiezingen van 6 juni 2024: een overdonderende overwinning voor PVV.

Vervolgens was de chaos van het afgelopen jaar, het gepruts en de val van regering Schoof groot genoeg om partijen te weerhouden hetzelfde te doen. En ook de stemmers zijn van gedachten veranderd: Wilders PVV is groot gebleven, even groot als de centrum/’linkse’ D66, maar heeft ook veel stemmers verloren.

Dat Wilders en co (BoerenBurgerBeweging BBB, middenrechtse NSC, liberale VVD) er een jaar lang een zooitje van maakten, werd gretig uitgespeeld door de andere partijen tijdens de debatten. Dat Wilders uiteindelijk zelf wegliep vanwege een asielwet die niet doorging ( want ja de rechtsstaat) werd door ex-regeringsgenoot Dilan Yeşilgöz (VVD) tegen hem gebruikt: “Je hebt geen enkele capabele minister neergezet.” Yeşilgöz leek haar nieuwe strategie te hebben gevonden: Wilders bashen.

“Je bent misschien de beste megafoon van onvrede en woede, maar als politicus moet je meer doen dan dat”, klonk het bij Henri Bontenbal van de Christen-Democraten (CDA). Zijn strategie is ‘politiek terug saai en degelijk maken’, waardoor hij in de media als nieuwe premier naar voren werd geschoven.

Het ‘gezellig rechts-liberale’, zoals vroeger

Uiteindelijk vervulde Rob Jetten van D66 die rol, die met zijn opgestroopte mouwen en zijn positieve glibberige uitstraling ons aan Mark Rutte doet denken en we daar allemaal het ‘gezellig rechts-liberale’ in herkennen, zoals vroeger.

Terug naar normaal?

Is het door het cordon sanitaire dat de grote partijen opnieuw samen optrokken en dat Wilders stemmen verloor? Of beseften kiezers zelf dat Wilders aan het roer vooral voor chaos zorgt?

Uiteindelijk lijken veel mensen ´strategisch´ te hebben gestemd. Stemmers die in 2023 via de open deur van VVD op Wilders hadden gestemd, hebben hun stem nu verplaatst naar andere extreemrechtse partijen. Genoeg opties namelijk.

De extreemrechtse JA21, een partij die zich heeft afgesplitst van extreemrechtse Forum voor Democratie (FvD), steeg naar 9 zetels. FvD zelf kreeg er ook 4 zetels bij, en zitten nu op 7 zetels. Wie de rekensom maakt ziet de verloren extreemrechtse stemmen van PVV in dezelfde getallen aanschuiven bij de eerstvolgende extreemrechtse partij.

Van extreemrechts naar extreemrechts

Linkse stemmers zijn om een sterk geluid tegen Wilders te maken juist naar het midden verschoven. “In ieder geval geen Wilders meer”, zo luidde het.

Zo vertelt ook een Nederlandse collega over de afweging van haar ouders. “Ze twijfelden tussen GroenLinks/PvdA en D66, ook al zouden ze liever nog linkser stemmen”, vertelt ze. “De drang om een stem tegen Wilders uit te brengen was groter dan de wens om een partij te kiezen waar ze echt achter staan.”

Het gevolg is dat er nog nooit zo weinig op links is gestemd. Linkse partijen zoals de SP, Partij voor de Dieren, Denk en Bij1 haalden samen nauwelijks 5 procent van de stemmen.

Nog nooit zo weinig op links gestemd

De kans is nu groot dat Jetten premier wordt, hij heeft met D66 ongeveer evenveel stemmen als de PVV behaalt, allebei krijgen ze 26 zetels (voorlopige uitslag). Met die 26 zetels kan D66 makkelijk een meerderheidscoalitie vormen zonder de PVV.

Met welke partijen precies zullen we nog moeten zien, maar dat het ‘midden’ gewonnen heeft, lijkt de algehele consensus in Nederland. De mogelijkheid op een centrumcoalitie is namelijk reëel. Met D66 (26 zetels), VVD (22 zetels), GroenLinks/PvdA (20 zetels) en CDA (18 zetels) heeft het ‘midden’ een meerderheid in de kamer.

Is het midden nog wel het midden?

Toch kan de verkiezingsuitslag in Nederland niet als een overwinning op extreemrechts worden gezien. Het extreemrechtse discours van Wilders zinderde namelijk ook in deze verkiezingen door.

Zoals Tim ‘S Jongers het in De Correspondent al voor de uitslag verwoordde: “Wilders heeft zijn overwinning al behaald: de hetze tegen asielzoekers en andere migranten, werd zonder tegenspraak door alle aanwezige partijen omarmd.”

Niemand durfde in de debatten tegen Wilders in te gaan en te zeggen: “Nee, de grenzen kunnen niet dicht.” Niemand durfde te zeggen dat we hier te maken hebben met een schijnprobleem, opgeklopt tot buitensporige proporties door politici als Wilders. Iedereen ging mee in het idee dat ‘Nederland vol is’, en ‘vol is vol’.

Wilders heeft zijn overwinning al behaald

De grootste kritiek op Wilders die door alle partijen herhaald werd is dat hij niet ‘geleverd’ zou hebben. Dat wil zeggen: ondanks het grote aantal zetels heeft hij zijn programma niet kunnen uitvoeren.

Gelukkig voor Wilders zullen de centrumpartijen zijn programma nu wel voortzetten. Want migratie wordt nog steeds besproken als probleem, alleen wordt het nu wat ‘netter’ verpakt.

GroenLinks/PvdA heeft in zijn partijprogramma staan dat er jaarlijks niet meer dan 40.000 tot 60.000 mensen in Nederland bij mogen komen. En D66 wil vluchtelingen in kampen buiten Europa hun asielverzoek laten afwachten.

Naast asiel en migratie houden de grote ‘midden’ partijen er ook over militarisering nogal rechtse ideeën op na. D66 wil een dienstplicht naar ‘Zweeds model’ invoeren. Dat houdt in dat eerst de meest ‘gemotiveerde’ jongeren zullen worden opgeroepen, en daarna de rest.

Ook schromen de partijen niet om de defensie-uitgaven omhoog te jagen. VVD, D66, CDA en GroenLinks/PvdA willen allemaal 3,5 procent van het bbp aan defensie uitgeven. Het CDA doet daar nog een schepje bovenop door de hoogste inkomens te willen belasten met een ‘vrijheidsbelasting’ voor extra defensie-uitgaven.

Wat we dus zien is dat ‘het midden’ inmiddels best rechts is.

Chaos als strategie

De onbestuurbaarheid van het vorige kabinet heeft de kiezer naar het midden gedreven. En de normalisering van extreemrechts heeft het midden naar rechts gedreven. Waar Nederland op uitkomt, is een kabinet dat zich als centrum voordoet, maar rechtse plannen heeft.

De fractionering van kleine partijen en de snelle opkomst en teloorgang van partijen (zoals NSC en JA21), maakt de crisis in Nederland totaal. Nog nooit twijfelden stemmers zo lang als bij deze verkiezingen, en als je kijkt naar stemgedrag zie je dat mensen soms rare sprongen hebben gemaakt.

NSC, de partij die pas bij de vorige verkiezingen voor de eerste maal opkwam en deze keer alle 20 zetels verloor, ziet zijn stemmen naar bijna de volledige waaier aan andere partijen gaan. Ook bij de SP, de socialisten die twee zetels verloren, zien we dat stemmers in alle politieke richtingen vertrokken zijn. Het grootste percentage ging naar GroenLinks/PvdA, daarna naar D66, CDA, PVV en BBB.

Versnippering en bestuurlijke chaos is precies waar extreemrechts goed op gedijt

Deze versnippering en bestuurlijke chaos is precies waar extreemrechts goed op gedijt. Zoals Tim ‘S Jongers ook al zei, zet extreemrechts onbestuurbaarheid in als politieke strategie. Het verhaal waar ze op gedijen: “Het systeem werkt niet, de politiek als geheel faalt en macht is binnen een democratie een illusie”.

Het resultaat is een versnipperd politiek landschap waar de linkse kiezer uit angst naar het midden trekt.

Wat we dus kunnen leren uit de Nederlandse verkiezingen: een cordon sanitair werkt. Laat extreemrechts niet meeregeren, niet omdat het extreemrechts dan zal verdwijnen, maar omdat het hen de kans ontneemt hun eigen verhaal te bewijzen. Geef extreemrechts niet de kans om haar gelijk te halen over de ‘onbestuurbaarheid’ van onze democratie.

En daarnaast: een versnipperd, onderling ruziënd links is een uitnodiging voor rechts-populisten. Daarom is een sterk links front nodig: om strategische angststemmen te verminderen, om de toon te zetten in plaats van erop te reageren, en om te voorkomen dat ‘het midden’ telkens een stukje verder naar rechts opschuift.