Indignatie redactie 
Minister-president Mark Rutte zit tot zijn knieën in het schandaal. Hij zou hebben bedrogen en gelogen. Hij overleefde een motie van wantrouwen, maar het vertrouwen in hem is verdwenen.
Kort na drie uur ’s ochtends, na een lange, martelende en toch al historische dag in het Nederlandse parlement, was iedereen gewoon moe. En de linkse liberaal Sigrid Kaag sprak met zachte stem een paar laatste zinnen in de microfoon van de plenaire zaal. Op de vraag wat ze nu zou doen in plaats van de minister-president, zei ze: “Ik kan niet namens de heer Rutte spreken.” Wat er gebeurde “zou me innerlijk raken, laten we het zo zeggen. Ik zou er mijn eigen conclusies uit trekken.”
Kaag, die niet vatbaar was voor oproer, had haar afkeer over het gedrag van Mark Rutte nauwelijks duidelijker kunnen uiten. Kort daarna wendde de zittende premier, die twee weken geleden de verkiezingen won en net een motie van wantrouwen had overleefd, zich tot de media: “Ja, ik kan doorgaan”, zei hij. Hij neemt de boodschap die hij heeft ontvangen “zeer serieus”. Hij zal “zijn best doen om het vertrouwen terug te winnen”.
De vraag is of het beste zal werken. Rutte wordt beschuldigd van meervoudig wangedrag: hij wilde in de loop van de gesprekken over de vorming van een nieuw kabinet het ongemakkelijke Kamerlid Pieter Omtzigt uit de weg ruimen. Vervolgens loog hij, ondanks duidelijk bewijs, tegen het publiek en het parlement over deze poging.
Een willekeurige foto zet alles aan het rollen
De mislukte motie van wantrouwen is een tijdelijk hoogtepunt, maar het is zeker niet het einde van een naar Nederlandse begrippen buitengewoon schandaal. Het kwam per ongeluk aan het licht. Een week geleden fotografeerde een persfotograaf een politicus die een gebouw verliet. Het is minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren van de links-liberale partij D66. Samen met een collega gaat ze als ‘ontdekkingsreiziger’ in gesprek met de parlementaire leiders van de belangrijkste partijen om de vooruitzichten voor een nieuwe regeringscoalitie te peilen. Kort voordat ze werd gefotografeerd, hoorde Ollongren dat ze besmet was met het coronavirus. Ze rende het gebouw uit met dossiers en papieren in haar armen. Inclusief aantekeningen die later op de foto te lezen zijn. Het is een inschatting van de situatie: wie wil wat, wie is er klaar voor welk compromis. De notulen zijn beslist niet bedoeld voor gebruik door het publiek.
Er is met name één regel die schokgolven door Den Haag stuurt: “positie Omtzigt, functie oudsten”. Vertaald betekent dit dat je voor collega Omtzigt een “functie elders” moet zoeken; Het is duidelijker dat Omtzigt moet worden geprezen of overgedragen. De christendemocraat Pieter Omtzigt is een van de interessantste en tegelijkertijd meest controversiële politici van het land, iemand die van de waarheid houdt, soms regels overtreedt, een waaghals. Omtzigt is waar het pijn doet: in de Raad van Europa probeerde hij de pogingen tot omkoping door de Azerbeidzjaanse regering op te ruimen, vermoedelijk voor de christen-democraten in het bijzonderwaren ontvankelijk. Hij heeft de dubieuze achtergrond van de moord op de Maltese blogger Daphne Caruana Galizia onderzocht. En als parlementslid speelde hij een doorslaggevende rol bij het aan het licht brengen van het schandaal rond de kinderopvangtoeslag, dat de Nederlandse staat ten onrechte en zonder pardon op duizenden gezinnen terugvorderde, en uiteindelijk leidde tot het collectieve aftreden van het kabinet-Rutte in januari.
Dit alles heeft Omtzigt tot een van de populairste politici van het land gemaakt. In het parlement en in zijn eigen partij is hij echter controversieel omdat hij geen teamspeler is, maar een enige politieke entertainer. Als een zwaard van Damocles hangt het boven Rutte, die moet wachten op verdere opheldering in de kinderbijslagaffaire. Ook de christen-democratische topman Wopke Hoekstra vreest Omtzigt – als scherpe concurrent binnen de partij. Er is dus een brede interesse, één motief, om Kamerlid Omtzigt te negeren. Of het nu gaat om een ministerieel bureau dat zijn volle aandacht opeist, een post als parlementsvoorzitter of een baan in het buitenland.
De twee probers moesten onmiddellijk aftreden nadat de aantekeningen bekend waren geworden. Rutte beweerde echter in twee tv-interviews dat de gesprekken nooit over Omtzigt gingen, wiens naam niet werd genoemd. Laat de zaak alsjeblieft rusten. Deze chutzpah maakte de leden van de Tweede Kamer, het lagerhuis, woedend. De golf van woede groeide totdat de rechtse liberaal moest buigen voor het overweldigende verlangen naar een parlementair debat over het incident. Voordien maakten de ontdekkingsreizigers en hun 17 gesprekspartners echter alle transcripties van de onderhandelingen openbaar.
Dus ja. Gevangen
De documenten zijn donderdag om elf uur ’s ochtends gepubliceerd en ze sloegen in als een bom. Daar staat: Het was heel goed, er was al meerdere keren over gesproken over Pieter Omtzigt of “PO”, men overwoog zelfs hem een post in het kabinet te geven. ‘Er moet iets gebeuren met Omtzigt. Maak er een minister van’, zegt Rutte. Dus ja. Gevangen.
Wie denkt dat Rutte het neer zal gooien, vergist zich. Hij heeft fouten gemaakt, zegt hij in het debat, maar niet gelogen, maar “ten onrechte herinnerd”, waar hij ten zeerste spijt van heeft. Hij gaf informatie aan de media “naar zijn beste weten en overtuiging”. Vermoedelijk ging het in de zijlijn van de verkennende gesprekken om de persoon Omtzigt privé. Hij heeft ook geen persoonlijk motief om over Omtzigt te praten.
De oppositie reageert met de grootste verontwaardiging. Het is “volkomen onbetrouwbaar”, er wordt gezegd dat dit is waar de “arrogantie van macht” verschijnt. “De Nederlandse politiek is ziek, ongeneeslijk ziek”, zegt Wilders: “We kunnen niet verder met een premier die brutaal liegt.” Rutte heeft een “Pinokkio-neus van hier naar Zuid-Amerika”. Sigrid Kaag verwijst naar eerdere gevallen waarin Rutte geheugenlacunes naar voren bracht en een “patroon van vergeetachtigheid en geheugenverlies” herkent.
Het wordt nu ingewikkeld
De kritiek bekogelde Rutte urenlang. Uiteindelijk wint hij de motie van wantrouwen dankzij de stemmen van de coalitiepartners die hem tot dusver hebben gesteund. Tegelijkertijd spreken bijna alle partijen hun afkeuring uit over de premier, een zwakker politiek instrument. Dit was een initiatief van linkse liberalen en christen-democraten, de vorige pijlers van Rutte in het kabinet. Ze maken duidelijk dat ze zich geen verdere samenwerking met de rechtse liberalen kunnen voorstellen.
Dit maakt de vorming van een regering, die in Nederland altijd gecompliceerd is, nog moeilijker. Gezien de wijdverbreide publieke verontwaardiging over Rutte, zou aansluiting bij een coalitie onder zijn leiding politiek giftig kunnen zijn. Een tegengestelde meerderheid is ook niet in zicht. Het is te voorzien dat Rutte nog wel even kan volhouden, maar uiteindelijk uit zijn ambt wordt gezet. De links-liberale Kaag wordt beschouwd als kandidaat voor de opvolger.
