Polexit: Is Polen op weg uit de EU?

Zelfs als de regerende partij tegen Polexit is, kan het onbedoeld gunstige gronden voorbereiden voor de uiteindelijke uittreding van Polen uit de EU.

De recente justitiële hervormingen in Polen hebben veel vragen doen rijzen, onder meer of het land daadwerkelijk op weg is uit de Europese Unie. Gezien deze recente ontwikkelingen is het misschien verleidelijk om een ​​vergelijking te maken met de Brexit. Maar treedt Polen echt in de voetsporen van het VK, of proberen we appels met peren te vergelijken?  

Sinds 2015, toen de Partij voor Recht en Rechtvaardigheid (PiS) in Polen aan de macht kwam, heeft de regering breed bekritiseerde hervormingen doorgevoerd, die de kwaliteit van de democratie hebben verslechterd, de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht hebben ondermijnd en de mediavrijheid hebben geschonden . Als reactie daarop startte de EU juridische procedures tegen Warschau, een primeur sinds de oprichting van het blok.

De daaropvolgende en langdurige vete over de controversiële gerechtelijke hervormingen van het land escaleerde verder toen het Poolse constitutionele tribunaal in oktober oordeelde dat de Poolse grondwet voorrang krijgt op de EU-wetgeving. Door dit te doen, heeft het tribunaal de Europese rechtsorde en de fundamenten van de Europese integratie aangevochten, en Polen een carte blanche gegeven om ongunstige beslissingen van het Europese Hof van Justitie (HvJ) te negeren. 

De actie bracht meer dan 100.000 Polen, aangemoedigd door de oppositieleider en voormalig voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk, naar de straten van Warschau en meer dan 100 steden in het hele land om te protesteren tegen wat zij vrezen dat kan leiden tot een “Polexit”.

Polexit of PiS-Exit?

Hoewel de uitspraak sommigen ertoe heeft gebracht te speculeren of dit zou kunnen leiden tot het vertrek van Polen uit de EU, is het belangrijk op te merken dat de omstandigheden aanzienlijk verschillen van die die tot Brexit hebben geleid. Het vertrek van het Verenigd Koninkrijk was het resultaat van vele factoren die zich in de loop van vele jaren hebben opgebouwd. Het VK was de op één na grootste nettobetaler aan EU-fondsen, terwijl Polen de grootste netto-ontvanger is. Voor het VK was het EU-lidmaatschap bijna puur gebaseerd op economisch pragmatisme, en Londen stond voortdurend een diepere politieke eenwording in de weg. Het idee van een gemeenschappelijke Europese identiteit resoneerde eenvoudigweg niet bij de meerderheid van het Britse publiek. De Poolse samenleving is daarentegen erg pro-Europees .

Officieel willen niet veel Polen een Polexit, zelfs niet de heersende conservatieve PiS. Ruim 80% vindt dat het land in de EU moet blijven , terwijl slechts 7% een exit wil. Paradoxaal genoeg blijft dezelfde samenleving een regering kiezen die haar herhaaldelijk in conflicten met Brussel sleept. PiS houdt echter vol dat het dergelijke bedoelingen niet heeft en dat het alleen maar de “inmenging” van de EU in de aangelegenheden van het land wil verminderen.

Maar niet alle parlementsleden in de regerende coalitie delen dit standpunt. Janusz Kowalski, lid van een junior coalitiepartij, sprak openlijk over de mogelijkheid van een referendum in 2027, wanneer de huidige EU-begroting afloopt en daarmee over de gunstige status van Polen. Volgens hem worden de kosten en het levensonderhoud te hoog, waardoor het te duur wordt om in de EU te blijven. Zijn verklaring werd door PiS op beslissende en onmiddellijke kritiek onthaald. Op dit moment kan geen enkele partij die de verkiezingen in Polen wil winnen, het vertrek uit de EU steunen. Als het referendum vandaag zou worden gehouden, zou het hoogstwaarschijnlijk resulteren in PiS-Exit in plaats van Polexit.  

Misschien is de enige echte overeenkomst met Brexit die hier kan worden getrokken, die van de soevereiniteit. De Britten zijn zich terdege bewust van de kwestie van parlementaire soevereiniteit, een concept dat vele eeuwen teruggaat en waarop de fundamenten van de Britse staat werden gebouwd. Het EU-lidmaatschap leidde tot hevige twisten doordat het Britse parlement niet langer op alle gebieden soeverein was.

In Polen daarentegen wil de regering zich van Brussel onderscheiden door haar conservatieve standpunt over een aantal controversiële maatschappelijke thema’s, namelijk abortus, LGBTQ+-rechten en migratie. Door dit te doen, put Warschau nu uit zijn constitutionele soevereiniteit als een bolwerk tegen “inmenging”.

Waarom weggaan?

Toen Polen toetrad tot de EU, wilde het ’terugkeren naar Europa’. Het blok werd beschouwd als een belofte van vrede en extra bescherming tegen een mogelijke Russische poging om Polen terug in zijn post-Sovjet-baan te brengen. Op zichzelf zou Polen te zwak zijn om de pogingen van Moskou tegen te gaan. Deze geopolitieke factor is van fundamenteel belang voor het EU-lidmaatschap en verschilt aanzienlijk tussen Polen en het VK. De nabijheid van Polen tot Rusland en zijn vastberadenheid om niet terug te keren naar zijn invloedssfeer zorgt er grotendeels voor dat het de EU nooit uit eigen beweging zou verlaten .

Het VK, aan de andere kant van Europa, wordt niet met dergelijke dilemma’s geconfronteerd. Niet gebonden aan landgrenzen zei Winston Churchill ooit: “Als Groot-Brittannië moet kiezen tussen Europa en de open zee, moet ze altijd de open zee kiezen.” Voor Polen ligt de keuze tussen Europa en een economisch en politiek vagevuur, ergens tussen de EU en Rusland, misschien zoals Oekraïne. Wie zou daar op stemmen?

Maar door het EU-recht en de bijbehorende regelgeving te ondermijnen en beslissingen van het HvJ te weigeren, kan PiS leiden tot een “legale polexit” en een situatie waarin EU-fondsen worden stopgezet. Polen kan een passieve lidstaat worden: nog steeds lid van de vakbond, maar zonder stemrecht en uitgesloten van besluitvorming. Zelfs als PiS echt tegen Polexit is, kan het er onbedoeld een gunstige grond voor voorbereiden. 

Brexit is niet van de ene op de andere dag gebeurd. Het was een optelsom van kleine stapjes, en Polexit, opgevat als een geleidelijk proces, kan niet helemaal worden uitgesloten. Honderdduizenden gaan naar pro-EU-protesten, maar het zijn miljoenen die stemmen, en PiS heeft veel middelen om de sociale attitudes te beïnvloeden.  

In de nasleep van de verovering door de regering van publieke en regionale media, heeft de informatie die via deze kanalen wordt verspreid de regerende coalitie verheerlijkt en haar critici fel aangevallen, of het nu politieke tegenstanders zijn of de EU. De taal die sommige belangrijke vertegenwoordigers van PiS en haar coalitiepartners gebruiken, laat geen twijfel bestaan ​​over hun houding ten opzichte van de Europese Gemeenschap.

De EU is een “ Brusselse bewoner ”, volgens Marek Suski, hoofd van het kabinet van de premier. Het legt een “ dictatuur van de Brusselse bureaucratie op ”, zegt Ryszard Terlecki, parlementsvoorzitter van PiS. Het ” voert een hybride oorlog tegen Polen ” en “in zijn groeiende agressie streeft het ernaar Polen als zijn kolonie te behandelen”, aldus Zbigniew Ziobro, de minister van Justitie. Onlangs beweerde premier Mateusz Morawiecki  dat de EU “een pistool tegen ons hoofd zet” en waarschuwde dat als Brussel druk uitoefent op Polen en zijn toevlucht neemt tot het achterhouden van EU-gelden, dit onvermijdelijk zal leiden tot een “derde wereldoorlog”. 

Bovendien maakt de regering gebruik van populistische retoriek om haar macht verder te consolideren. Het heeft migratiecrises bewapend, vooral de huidige aan de grens met Wit-Rusland , om angst aan te wakkeren, zichzelf te presenteren als een verdediger van Europa en te beweren dat de westerse multiculturaliteit een toename van misdaad en terrorisme heeft veroorzaakt. Zelfs hooggeplaatste politici, waaronder president Andrzej Duda, schuwen het gebruik van homofobe taal niet en hebben een oogje dichtgeknepen voor de controversiële “LHBT-vrije zones” om de steun te krijgen van de meest conservatieve kiezers en vertegenwoordigers van de katholieke kerk in Polen . 

De protesten en druk van de EU tegen de uitsluitingszones werden geïnterpreteerd als inmenging in “Poolse tradities en waardesysteem”. In deze context wordt de EU beschouwd als een bedreiging voor het traditionele huwelijk tussen een man en een vrouw, en voor kinderen, die ze tijdens seksuele opvoedingslessen zou willen ‘seksualiseren’. De Poolse samenleving is sterk gepolariseerd en PiS weet die kaart in zijn voordeel uit te spelen. 

Op de lange termijn kunnen sommige conservatieve partijen hun discours veranderen en, zoals de UK Independence Party, ongegeneerd en openlijk campagne voeren om de EU te verlaten. Dit zal waarschijnlijker zijn wanneer Poolse burgers de tijd vóór de EU vergeten of geen persoonlijke ervaring hebben en worden gelokt door de nostalgie van de trotse geschiedenis van het Pools-Litouwse Gemenebest en de strijd voor nationale onafhankelijkheid tegen de Brusselse bezetter. 

Lessen getrokken uit de Brexit

Als er lessen uit de Brexit kunnen worden getrokken, is het dat de EU moet worden gezien om de zorgen van de Poolse regering en het Poolse volk te horen. Hoewel men zou kunnen stellen dat Brexit onvermijdelijk was, maakten de negatieve percepties van Brussel bij het Britse publiek het gemakkelijker om hun keuze te maken.

Geopolitiek en economie verzekeren Polen’s voortdurende EU-lidmaatschap, maar de historische ervaring van het Poolse volk maakt hen extreem defensief en beschermend voor hun land, cultuur en grenzen. Als de EU het lidmaatschap van Polen waardeert, moet ze haar inspanningen blijven richten op het aanspreken van het Poolse volk in de taal van steun en vriendschap. Dit zou de bestaande band versterken en de Polen geruststellen dat de EU hen niet tegenwerkt.

Brussel zou ook desinformatie moeten aankaarten die anti-EU-gedrag stimuleert – iets wat het tijdens de Brexit-campagne niet heeft gedaan. De EU heeft het Britse volk niet duidelijk genoeg duidelijk gemaakt welke voordelen het met zich meebrengt en heeft zich laten zien als een elitair politiek project.

Aangezien pogingen tot dialoog door de EU zijn mislukt, kan een sterkere reactie op de grootsheid van de Poolse regering nodig zijn. Als PiS wegkomt met zijn politiek om de EU te ondermijnen, zal het zijn macht blijven versterken en nog gedurfder optreden. Deze keer begon de EU slagvaardiger op te treden door te dreigen met het inhouden van EU-middelen.

Het risico blijft bestaan ​​dat PiS deze dreiging opnieuw zal gebruiken voor het binnenlandse publiek om te laten zien hoe Brussel Polen uitsluit, wat op zijn beurt kan leiden tot anti-EU-sentiment. Het debat over de rechtsstaat in Polen werd gehouden in het Europees Parlement om deze uitdaging aan te gaan, waarbij werd geconcludeerd dat er een duidelijke grens moest worden getrokken tussen de Polen en hun regering, waarbij de steun voor het Poolse maatschappelijk middenveld werd benadrukt. 

Kan de EU de test van een nieuwe exit doorstaan? Is het niet het gemeenschappelijk belang van Polen en de EU dat de geschiedenis zich niet herhaalt? Het antwoord is ja, en de bal ligt bij de Poolse rechtbank.