Een schandaal rond rassendiscriminatie bij de verificatie van aanvragen voor kinderopvangtoeslag blijft Nederland opschudden. Nu accepteert de regering een boete in de miljoenen. Het is waarschijnlijk de eerste zaak waarin een overheid heeft moeten boeten voor op data gebaseerde discriminatie van burgers.
Vanwege massale overtredingen van de Algemene Verordening Gegevensbescherming moet de Nederlandse overheid een boete van 2,75 miljoen euro betalen. Als onderdeel van de zogenaamde Toeslagenaffaire (Nederlands voor kinderopvangtoeslag affaire), de belastingdienst gebruikte informatie over de mensen nationaliteit op discriminerende en onrechtmatige wijze voor de jaren, de nationale autoriteit voor gegevensbescherming aangekondigd in december. De regering heeft de fouten inmiddels erkend.
De boete is het antwoord van de toezichthouder op een schandaal dat Nederland diep door elkaar schudt. In de jaren 2010 eiste de Belastingdienst ten onrechte van tienduizenden ouders kinderopvangtoeslag terug. Zelfs kleine formele fouten bij het invullen van formulieren leidden tot afschuwelijke claims, en een zogenaamd onjuiste nationaliteit zou jarenlang kunnen leiden tot stigmatiserende fraudeonderzoeken. Veel gezinnen die afhankelijk waren van staatssteun werden hierdoor onterecht financieel in de problemen gebracht.
De acties van de autoriteit bleken racistisch te zijn. Zoals de Autoriteit Persoonsgegevens in haar persbericht aangeeft, gebruikte de Belastingdienst gegevens over de nationaliteit van aanvragers van kinderopvangtoeslag als indicator voor verschillende doeleinden. Zo is de informatie over het al dan niet hebben van een dubbele nationaliteit gebruikt bij de beslissing of ondersteuning wordt verleend, terwijl de Belastingdienst deze gegevens van ruim 1,4 miljoen mensen allang had moeten wissen.
Ook is informatie over het staatsburgerschap van de getroffenen gebruikt als herkenningsteken bij het opsporen en bestrijden van fraude in de kinderopvangtoeslag. In een geautomatiseerd systeem voor risicobeoordeling van aanvragers werd de niet-Nederlandse nationaliteit als risicofactor beschouwd. Iedereen die een nationaliteit had die niet uitsluitend de Nederlandse was, werd voor de Belastingdienst op zich als verdacht beschouwd.
Slachtoffers moesten vechten voor erkenning
„Het publiek heeft geen keus; ze worden gedwongen om de overheid toestemming te geven om hun persoonsgegevens te verwerken”, zegt de Nederlandse commissaris voor gegevensbescherming Aleid Wolfsen in een verklaring. Daarom, zei hij, is het absoluut noodzakelijk dat iedereen er absoluut op kan vertrouwen dat deze verwerking op een redelijke manier plaatsvindt. „Dat de overheid geen onnodige gegevens over personen bijhoudt en verwerkt. En dat er nooit enig element van discriminatie is in het contact van een individu met de overheid”, voegde Wolfsen eraan toe.
Een woordvoerster van het ministerie van Financiën bevestigde dat haar kantoor de boete heeft geaccepteerd en maatregelen heeft genomen om de discriminerende gegevensverwerking te stoppen. Volgens haar heeft de Belastingdienst onder meer de database met informatie over de dubbele nationaliteit verwijderd.
De Nederlandse regering had haar wangedrag pas toegegeven na talloze doofpotpogingen. Slachtoffers van het schandaal hebben jarenlang gevochten voor erkenning en opheldering van het schandaal. Ze hebben sindsdien terugbetaling van geld en een vergoeding van elk 30.000 euro toegezegd.
Nadat een parlementaire onderzoekscommissie eind 2020 stelselmatige discriminatie en massale onrechtvaardigheid constateerde , trad begin 2021 het hele kabinet onder premier Mark Rutte af . Het schandaal heeft de langdurig premier echter geen blijvende schade aangericht. : Bij de verkiezingen van maart werd Ruttes rechts-liberale VVD opnieuw de sterkste kracht. Pas in december kwam het met de drie andere regeringspartijen overeen om de coalitie onder leiding van Rutte voort te zetten.
Datadiscriminatie: “Als het fout gaat, gaat het ook echt fout”
Gevallen waarin overheden gevoelige gegevens gebruiken om burgers automatisch te evalueren en enorme fouten maken, hebben de afgelopen jaren herhaaldelijk voor opschudding gezorgd. In Australië heeft een algoritme ten onrechte verzoeken om terugbetaling naar ontvangers van overheidsgelden gestuurd, waardoor honderdduizenden mensen in een crisis belandden. In Europa pleit Oostenrijk al jaren voor een systeem dat de kansen van werkzoekenden op de arbeidsmarkt moet voorspellen, waarbij vrouwen en ouderen systematisch worden benadeeld.
De boete in Nederland is waarschijnlijk de eerste zaak waarin een overheid een boete moet betalen voor op data gebaseerde discriminatie van burgers. Commissaris voor gegevensbescherming Aleid Wolfsen benadrukt daarom het fundamentele belang van de zaak. “In een wereld waarin de digitalisering snel voortschrijdt, wordt het des te belangrijker om de persoonlijke gegevens van individuen te beschermen om andere fundamentele rechten te beschermen, zoals het recht op veiligheid, eigendom en gezondheid.”
De zaak illustreert waarom dit zo belangrijk is, zei hij. “Onrechtmatige verwerking door middel van een algoritme leidde tot schending van het recht op gelijkheid en non-discriminatie.” Digitale toepassingen, vervolgt Wolfsen, zijn onvervangbaar geworden en maken het mogelijk om grote hoeveelheden informatie op een praktische manier te verwerken en te combineren. „Als het mis gaat, gaat het ook echt mis.”