Tientallen doden bij militaire operaties tegen massaprotesten in Kazachstan

De golf van massale protesten in Centraal-Aziatisch Kazachstan als reactie op de stijging van de prijzen voor vloeibaar gas zet de heerschappij van president Qassym-Shomart Tokayev in twijfel.

De Kazachse regering mobiliseerde donderdag het leger tegen de demonstranten. De zogenaamde “antiterroristische operatie” om “de straten schoon te maken” van Almaty, de grootste stad van het land, resulteerde in tientallen doden, honderden gewonden en meer dan 2.000 arrestaties. Volgens kanalen op de sociale media-app Telegram zijn de afgelopen dagen honderden demonstranten gedood en liggen er nog tientallen in kritieke toestand in ziekenhuizen.

De protesten begonnen op 2 januari. De aankondiging van president Tokajev dat zijn kabinet zou aftreden en mogelijk ook het parlement zou ontbinden, hield de protesten niet in. Dinsdag werd de landelijke noodtoestand uitgeroepen en werden alle stakingen verboden.

Ook heeft de overheid internet en verschillende telecommunicatiediensten en sociale netwerken geblokkeerd, waaronder WhatsApp, Facebook, Telegram en de Chinese app WeChat. De Collective Security Treaty Organization (CSTO), een door Rusland geleide militaire alliantie die Rusland en Kazachstan omvat, evenals Armenië, Wit-Rusland, Kirgizië en Tadzjikistan, heeft troepen het land binnengestuurd om de protesten te onderdrukken. De meeste landen hebben het luchtverkeer naar Kazachstan opgeschort en de luchthavens blijven gesloten.

Startpunt voor de protesten was de industriestad Schanaosen in het westen van het land. De regering had geweigerd subsidies te blijven betalen om de prijs van vloeibaar petroleumgas, dat veel Kazachen gebruiken om hun auto’s van brandstof te voorzien in plaats van benzine, laag te houden. Als rechtvaardiging voor de afschaffing van prijssubsidies beweerde de regering dat ze buitenlandse investeringen wilde aantrekken en de winsten wilde vergroten van nationale gasproducenten die verliezen zouden lijden. Hierdoor steeg de prijs in korte tijd van 14 dollarcent naar 28 dollarcent per liter. De protesten verspreidden zich snel van shanaos naar bijna het hele land.

In een interview met Radio Azattyq uitte een demonstrant in Shanaosen de sociale woede die veel mensen voelen na drie decennia van sociale achteruitgang en ellende: “De autoriteiten zeggen dat er niet genoeg gas is, een fabriek die 50 jaar geleden is gebouwd, is vervallen en verouderd. Wat hebben ze dan de afgelopen 30 jaar gedaan? Heb je geslapen? “

Bijna tien jaar geleden werden 16 stakende oliearbeiders afgeslacht door de politie in Shanaosen. De stad is een van de vele industriële mono-steden die ontstonden in de loop van de industrialisatie van de Sovjet-Unie in de jaren dertig en veertig en gespecialiseerd in één industriële sector. Veel van deze steden in de voormalige Sovjet-Unie, vooral Kazachstan, Rusland en Oekraïne, zijn nog steeds centra van de industriële arbeidersklasse.

President Qassym-Shomart Tokayev probeerde de verantwoordelijkheid voor de crisis af te schuiven op de benzinestations, die de prijzen zouden vaststellen, en beloofde “een reeks maatregelen om de gasprijs te reguleren”, maar slaagde er niet in de sociale onrust in te dammen. De bewering van de regering dat ze eigenaars van tankstations had opgedragen de prijs van vloeibaar gas te verlagen tot 21 cent per liter, kalmeerde de situatie evenmin.

Zowel Russisch sprekende als Kazachs sprekende bevolkingsgroepen namen deel aan de protesten. Veel demonstranten riepen op tot het aftreden van de regering en tot de invoering van een nieuw systeem voor de verkiezing van regionale regeringen. Een van de meest populaire slogans was naar verluidt “Oude man, ga weg!” Hiermee wordt de 81-jarige Nursultan Nazarbajev bedoeld, wiens familie de Kazachse politiek al drie decennia domineert.

De voormalige stalinistische bureaucraat Nazarbajev, die verantwoordelijk was voor de herinvoering van het kapitalisme in Kazachstan en het land regeerde als president van 1991 tot 2019, is een voorbeeld van de post-Sovjet-oligarchie die zichzelf heeft verrijkt met de verkoop van olie, metalen en andere natuurlijke grondstoffen voor 30 jaar. Terwijl het gemiddelde loon in Kazachstan slechts $ 570 per maand is en velen het minimumloon van $ 97 verdienen, zou Nazarbajev een nettowaarde van $ 1 miljard hebben en luxe onroerend goed in Londen met een waarde van meer dan $ 107 miljoen.

Na zijn ontslag als president in 2019 bleef Nazarbajev aanzienlijke invloed uitoefenen als hoofd van de Kazachse Veiligheidsraad. Pas in december 2021 droeg hij de controle over de regerende partij over aan Tokajev. Woensdag verwijderde Tokayev Nazarbajev en zijn neef uit het Staatsveiligheidscomité om de protesten te kalmeren, wat ook niet lukte.

Terwijl de demonstraties in Shanaosen en het grootste deel van het land vreedzaam verliepen, waren er verschillende botsingen met de veiligheidstroepen in Almaty. De Kazachse regering beweert dat politieagenten en soldaten van de Nationale Garde zijn gedood. In één dag tijd namen enkele demonstranten de controle over de luchthaven van Almaty en belangrijke overheidsgebouwen, sloegen bankramen in en gooiden politieauto’s omver. Het presidentiële paleis werd ook in brand gestoken en er verschenen video’s op sociale media waarop demonstranten te zien waren die geweren uitdeelden. De exacte omstandigheden en krachten die betrokken zijn bij de gebeurtenissen in Almaty zijn nog onduidelijk.

Tokayev gaf “terroristische bendes” die in het buitenland waren opgeleid de schuld van de botsingen en zei dat vijf vliegtuigen waren gestolen van de luchthaven van Almaty. Hij beschreef de gebeurtenissen als “het ondermijnen van de staatsintegriteit.” Volgens sommige rapporten is de regering niet langer zeker van de loyaliteit van haar strijdkrachten.

Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov steunde woensdag de maatregelen die de Kazachse regering heeft genomen om de protesten neer te slaan. Hij riep op om de situatie zo snel mogelijk te “normaliseren” en waarschuwde hij voor interventie van buitenaf.

De Wit-Russische president Alexander Loekasjenko, die brutaal geweld gebruikte om protesten en een stakingsbeweging in zijn land in 2020 te onderdrukken, riep de demonstranten in Kazachstan op om “op hun knieën te gaan en hun excuses aan te bieden aan het leger”.

De oligarchieën die 30 jaar geleden voortkwamen uit de herintroductie van het kapitalisme, zijn verenigd door de angst dat de gebeurtenissen in Kazachstan een mogelijk startpunt zullen zijn voor een bredere arbeidersbeweging in de regio. Berichten in de westerse media benadrukten ook het gevaar van “instabiliteit” in Kazachstan.

Bij gebrek aan een onafhankelijk socialistisch politiek leiderschap lopen de werkende massa’s in Kazachstan het risico dat de protesten brutaal worden onderdrukt door de regering en worden uitgebuit door reactionaire politieke krachten. Berichten in de Russische media geven al aan dat de belangrijkste oppositiepartij van het land, het rechtse “Democratische Besluit van Kazachstan”, een steeds belangrijkere rol speelt bij de demonstraties.

Kazachstan is van groot economisch en geostrategisch belang omdat het grenst aan zowel Rusland als de West-Chinese regio Xinjiang. Het land heeft grote voorraden olie, gas en uranium, is een belangrijke tarweproducent en knooppunt voor verschillende gas- en oliepijpleidingen in Centraal-Azië.

De Kazachse regering heeft tot dusver de kant van andere oligarchieën in de voormalige Sovjet-Unie gekozen, zoals Rusland, maar heeft ook haar deuren geopend voor de Verenigde Staten. Volgens de New York Times hebben Exxon Mobil en Chevron tientallen miljarden geïnvesteerd in het westen van het land. Chevron is de grotere investeerder in de twee oliemaatschappijen en bezit 50 procent van de aandelen in het grootste olieveld van het land. Daarnaast heeft Kazachstan recentelijk nauwere banden ontwikkeld met de NAVO-staat Turkije.

In het afgelopen decennium heeft Kazachstan nauwe economische banden gesmeed met China, die het middelpunt van spanning zijn geworden binnen de heersende elite van het land.