Waarom complottheorieën niet kloppen

Ze zijn helemaal hot op het ogenblik en vliegen wereldwijd over het internet: complottheorieën. Ideeën die eerst alleen in de verste uithoeken van de publieke opinie serieus werden genomen zijn opeens heel populair. In complottheorieën worden mensen van duistere plannen beschuldigd, politici in de eerste plaats, wetenschappers en medici ook (die zouden ons met virussen en vaccins ziek willen maken), Bill Gates helemaal (die zou miljoenen mensen willen vermoorden). In de Verenigde Staten schijnt 28 % van de bevolking te geloven dat de corona-pandemie geënsceneerd is. Volgens een opiniepeiling van Ipsos in mei gelooft 15 % van de Nederlanders in meer of mindere mate in complottheorieën. FvD- en PVV-stemmers zijn er het meest gevoelig voor, GroenLinks- en PvdA-stemmers het minst. De laatste maanden zien we ook uit alternatieve en spirituele hoek veel complotverhalen komen. Facebook en YouTube staan er vol mee. Van steeds meer mensen hoor ik ‘dat er misschien wel iets in zit’, ‘je kunt het nooit weten’ en dergelijke. Complotdenken begint normaal te worden. Als je er induikt vind je echter vooral geschiedvervalsing, verdraaiingen en ongefundeerde beschuldigingen. Dat je vragen hebt over het corona-beleid en bezorgd bent over de gevolgen, dat kan ik mij voorstellen. Dat je dus gaat googelen ook. Maar weet dat je al heel gauw op mooi verpakte leugens uitkomt. Daarom schrijf ik dit stuk. Over nepnieuws en denkfouten, Illuminati, antisemitisme en racisme, John F. Kennedy, WikiLeaks, Bill Gates, klimaatbeleid en onze gezamenlijke toekomst.

Inhoud:  Structureel wantrouwen – Nepnieuws en geschiedvervalsing – Viruswaanzin – Epidemieën versterken complotangst – Illuminati, Vrijmetselaren en Joden – Antisemitisme en racisme – When prophecy fails – Moderne complottheorieën – De claims en de samenzweerders – De pedofiele elite – Patronen in de argumentatie – Agenda 21 – Is er iets waar van complottheorieën? – John F. Kennedy – WikiLeaks – Hebben complotdenkers een punt?– Onze huidige tijd – Bill Gates – Zwartkijken – Wakker? Stay Awake! – Onze gezamenlijke toekomst

Kort samengevat gaan complottheorieën ervan uit dat onze wereld in het geheim wordt bestuurd door een club griezelige figuren, meestal Illuminati maar in verschillende verhalen ook joden, Zionisten, Vrijmetselaren en in de wildere versies reptielen of pleiadische ruimtewezens. Deze willen ons in hun macht krijgen en gebruiken daarvoor politici, banken, immigranten, Big Pharma, terroristische aanslagen en nu dus ook corona. Een van de doelen is mensen ziek te maken en een gedeelte van de mensheid te elimineren (via vaccinaties en straling, vandaar de 5G uitrol). De politiek zoals wij die zien is poppenkast, bedoeld om het werkelijke spel te camoufleren. De mainstream media zijn volledig ‘in handen van’ en proberen ons steeds meer allemaal hetzelfde te laten denken. De meeste mensen zoals ik en misschien ook jij hebben dit helemaal niet in de gaten en werken braaf mee. Als je kranten en regulier nieuws volgt ben je al ‘gehersenspoeld door de media’ en in feite in hun macht. Maar gelukkig, aldus complotdenkers, worden er steeds meer mensen wakker en gaan zelf op onderzoek uit. Met ‘onderzoek’ wordt in deze kringen bedoeld: sites bezoeken en YouTube-films bekijken.

Als je complotsites en films bekijkt zie je een mengeling van extreem-rechtse retoriek, gothic fantasy en sciencefiction. Er zijn de meer politieke sites van de Alt Right beweging (zoals Breitbart, InfoWars, NineForNews), vaak open of verborgen racistisch, met als grote vijanden de elite, de media en alles wat links is. De laatste jaren is de QAnon-beweging heel populair, volgens welke de wereld geregeerd wordt door een linkse elite van pedofielen en satansaanbidders. Er zijn ook de New Age-sites (zoals van David Icke en in Nederland Janet Ossebaard) met als grote vijanden geheime genootschappen en verder alles wat met straling en vaccinatie te maken heeft. Dan zijn er nog antivaccinatie- en alternatief medische sites (zoals Mercola). In het complotlandschap zijn verschillende richtingen, van de echte diehards die geloven dat de Illuminati de wereld besturen tot mensen voor wie dat niet zo hoeft, maar die wel geloven dat de huidige pandemie geënsceneerd is. Om ons 5G op te dringen of zo. Verder zien we een opvallende overlap tussen extreem-rechts en de berichten uit alternatieve en spirituele hoek. Ik dacht altijd dat dit erg verschillende groepen waren, maar ze lijken elkaar gevonden te hebben in een gemeenschappelijk wantrouwen van politiek, overheid en wetenschap en ook in grote weerzin tegen regelgeving en beperkingen. ‘Onze vrijheden worden afgenomen. Dictatuur!’

Structureel wantrouwen

De grote gemene deler van complotdenken is wantrouwen. Het reguliere verhaal wordt per definitie ontkend en politici en media worden beschuldigd van de meest sinistere plannen. ‘Covid doesn’t exist!’, ‘Corona wordt via 5G verspreid’, ‘De lockdowns zijn een totalitaire staatsgreep’. Ook de demonstraties en rellen tegen racisme zouden doorgestoken kaart zijn: we lezen op sites dat de relschoppers door George Soros worden betaald. George Soros is een Hongaars-Amerikaanse miljardair die via zijn Open Society Foundation mensenrechten en democratie steunt. Op complotsites wordt er al jaren op hem ingebeukt. Hij zou gezegd hebben dat hij Amerika ‘kapot wil maken door zwarte haatgroepen te steunen’. Bovendien is hij joods (complottheorieën zijn vaak antisemitisch, daarover later meer). Soros heeft zeker dubieuze kanten omdat hij op onzuivere manieren heel veel geld verdiend heeft, ten koste van anderen. Maar het citaat dat hij zwarte haatgroepen zou betalen om Amerika kapot te maken, daarover is niets te vinden behalve op complotsites. In januari ontving hij een bombrief, maar dit terzijde.

Het wantrouwen is structureel. In complotberichten wordt denigrerend over medemensen gepraat: de meesten zijn naïef, gehersenspoelde meelopers, kuddedieren, enzovoort. Een kleiner aantal is gemeen en deel van het complot. Politici vallen vrijwel automatisch in de tweede categorie. Het is een bekend psychologisch verschijnsel dat mensen de motivatie van anderen lager inschatten dan die van hunzelf: jij kunt dingen doen uit verantwoordelijkheidsgevoel of uit liefde, zoals mensen helpen of de wereld een beetje mooier maken. Maar anderen, die doen alles uit eigenbelang. Dit wordt ‘Motivational Attribution Bias’ genoemd. Op zich is het al beschamend dat dit zo werkt, en iets om in onszelf in de gaten te houden, maar complotdenkers gaan hierin wel tot het uiterste. Nergens lees ik ook maar enige erkenning van goede bedoelingen in mensen. Terwijl er dankzij de pandemie ook een wereldwijde golf van solidariteit en betrokkenheid door de wereld waait, zijn complotdenkers boos, geïrriteerd en cynisch: anti-lockdown, anti-overheid, anti-dit en anti-dat. Van respect of dankbaarheid voor zorgmedewerkers die zich dag en nacht inzetten geen enkel spoor. Er gaan op Facebook stickers rond: als je de corona-maatregelen normaal vindt ben je ‘part of the problem’. Dus niet corona is het probleem maar de overheid en de naïevelingen die volgen. Eén stap verder, maar volgens dezelfde logica, demonstreren in Amerika gewapende complotdenkers tegen de lockdown en schreeuwen leuzen naar zorgmedewerkers: ‘There is no Covid. You are the virus!’ Erg gezellig is het in de complotwereld niet.

Nepnieuws en geschiedvervalsing

Het overgrote deel van alle complotverhalen is onbewijsbaar en historisch onjuist. Er wordt van alles beweerd zonder het te onderbouwen. Bijna nooit worden er bronnen genoemd waar je beweringen kunt controleren. En als er wel een bron genoemd wordt is dat doorgaans een andere complotsite waar hetzelfde staat. Zelf ben ik opgeleid en gepromoveerd als historicus en wordt dus geacht een beetje te weten hoe onderzoek in elkaar steekt. Je hebt een idee en wilt dat uitzoeken. Daarvoor ga je met mensen praten, duikt in archieven, lees je vooral ook alle tegenargumenten, en probeert je idee aannemelijk te maken. Lukt dat niet, dan moet je je idee bijstellen of laten vallen. Elke stap hoort voor anderen controleerbaar te zijn. Een onderzoeksjournalist werkt hetzelfde. Natuurlijk is nieuws ook gekleurd. Er zijn linkse en rechtse onderzoekers, kritische en wat meer meegaande. Maar je kunt hun stappen nagaan, je kunt een historicus of journalist bellen of mailen, je kunt zelf de bronnen napluizen. Als ik dan lees dat complotdenkers ‘voelen’ dat een theorie klopt want ze hebben een paar sites bezocht die hetzelfde zeggen, en dat wetenschap ‘ook maar een mening is’, dan rijzen mij de haren te berge. Dan kun je alles beweren en alles geloven. ‘Bill Gates wil 10 miljoen mensen uitroeien’, ‘Corona is het wapen van een rijke joodse elite’, ‘Kissinger zei dat als de kudde gevaccineerd is de mensen zijn uitgespeeld; dan zullen ze alles accepteren’. Je kunt deze uitspraken terugzoeken en je komt van de ene op de andere complotsite terecht, maar nooit bij een betrouwbare bron. Kissinger heeft veel goeds en ook veel slechts gedaan, maar heeft zich niet over vaccinatie uitgelaten.

Onschuldig is al dit nepnieuws trouwens niet. ‘Let the grassroots turn on the hate’, zei Steve Bannon, de bekende AltRight en Breitbart-voorman (grassroots = beweging vanuit het volk). Volgens Steve Bannon hoeft nieuws niet waar te zijn, als het maar de gevestigde politieke elite ontregelt en de gevestigde orde ondermijnt. Hoe meer lawaai een bericht oproept, des te meer ontregeling en des te groter de kans dat rechts uiteindelijk wint. Deze strategie wordt door verschillende bewegingen toegepast en we zien dat het werkt. Het leidt af en laat politieke discussies verwateren. Dankzij nepnieuws moeten we het er nu over hebben of Black Lives Matter door machtige geldschieters betaald wordt. Terwijl we het over rassendiscriminatie zouden moeten hebben. Ook in de reacties op de corona-epidemie zie je het ontregelende effect van nepnieuws en complotverhalen, waardoor het nu lijkt of het gesprek nog alleen maar over de maatregelen gaat. Intussen worden er zendmasten in brand gestoken, wat door David Icke in een interview impliciet verdedigd werd (‘Mensen moeten een keuze maken’) en roepen anti-lockdown demonstranten ‘Kill Bill kill Bill’. Er zijn T-shirts te koop met ‘Kill Bill Gates’ erop. Nepnieuws is niet neutraal: de grens met haatzaaien en oproepen tot geweld is gauw overschreden.

Wat je vaak hoort van mensen die in complottheorieën geloven is dat ze gestopt zijn met het volgen van regulier nieuws. En dat ze er toen pas achter kwamen hoe ze altijd door de media gemanipuleerd en gehersenspoeld werden. Ik denk dat het omgekeerd is. Het reguliere nieuws is vaak best gecompliceerd, want situaties kunnen nu eenmaal gecompliceerd zijn. Je weet het niet en de journalist weet het vaak ook nog niet. Complotdenken geeft daarentegen één duidelijke verklaring: er is een verborgen agenda. Dan is het gewone nieuws natuurlijk alleen maar lastig. Een voorbeeld: in complotberichten wordt beweerd dat er geneesmiddelen zijn die Covid-19 genezen (zoals hydroxychloroquine, remdesivir, Math+ vitamine C met nog een en ander). Maar, zo gonst over internet: ‘Dit wordt buiten de pers gehouden!’ Is dat zo? Ik las erover in kranten en op nieuwssites. En op de site van het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen is te vinden welke middelen onderzocht worden, welke hoopvol zijn en versneld onderzocht worden, welke teveel bijwerkingen geven of waar nog niet genoeg bewijs van is om ze in te voeren, gewoon zoals dat met het onderzoeken en invoeren van geneesmiddelen gaat. Het gaat nu niet om de vraag of deze processen altijd objectief genoeg verlopen, het gaat erom dat er in regulier nieuws over te lezen is. De sensatievraag ‘Waarom wordt dit buiten het nieuws gehouden?’ stort meteen in als je het nieuws ook echt gaat volgen. Wie wordt hier eigenlijk gemanipuleerd, vraag ik mij dan af, wie laat zich hersenspoelen?

Het doet me denken aan sekten waar wordt aangeraden met je familie en vrienden te breken. Dan wordt je niet meer voortdurend teruggefloten en kunt dus helemaal opgaan in de waarheid en mystiek van de sekte. Zoiets gebeurt hier ook. Je kunt helemaal in de gothic duiken van Middeleeuwen en sciencefiction tegelijk, van Tempeliers, Vrijmetselaren, Bill Gates en 5G. Bewijzen doen er niet toe, dat de meeste deskundigen zeggen dat er niets van klopt ook niet, want die zijn of naïef of zitten in het complot. Ik heb jaren op universiteiten rondgelopen. Mensenwerk is dat evengoed, maar ik wil toch zeggen dat er een duidelijk verschil is tussen wetenschappers en journalisten die dingen uitzoeken (en dus niet altijd meteen een antwoord hebben) en complotdenkers die van alles beweren zonder het te onderbouwen.

Viruswaanzin

In deze corona-maanden breken nepnieuws en complottheorieën meer door dan ooit, sowieso al door de sociale media en in Nederland ook nog dankzij Café Weltschmerz en actiegroep Viruswaanzin (tegenwoordig ‘Viruswaarheid’). Hoewel Viruswaanzin en haar voorman Willem Engel het enigszins gecamoufleerd brengen, voldoen ze aan alle eigenschappen van het complotdenken: politici en beleidsmakers worden systematisch gewantrouwd en van geheime plannen beschuldigd, feiten worden verdraaid en cijfers vervalst, informatie die niet uitkomt wordt weggelaten. ‘Mijn stelling is dat de ziekenhuizen niet zijn overgelopen’ aldus Willem Engel, ‘Er zijn maar iets van 80 mensen werkelijk aan Covid-19 doodgegaan’. De anderen zouden ‘met Covid’ zijn doodgegaan, iets dat meteen weerlegd kon worden, maar dat toch veelvuldig op Facebook wordt herhaald. De bewering is dat mensen die aan Covid overlijden anders ook snel waren doodgegaan. Dit is aantoonbaar onwaar. Een zestiger of zeventiger die aan Covid overleed had misschien diabetes of hoge bloedruk en dus een ‘onderliggend medisch probleem’, zoals men dat noemt. Maar zonder Covid had hij nog jaren kunnen leven. Hij is dus aan Covid overleden en niet aan het onderliggende probleem. De bewering is gewoon een denkfout. Ook dat Covid-19 ‘een griepje’ zou zijn is allang achterhaald. Ik ga niet op de statistiek in want ben geen statisticus, maar ik weet wel dat er tijdens een seizoensgriep geen vrachtauto’s met lijken door Italië rijden of door New York State, op zoek naar een begraafplaats, en dat er ook geen noodkerkhoven gegraven hoeven te worden, zoals nu in vele landen.

Als je even doorklikt naar vrienden en medestanders van Viruswaanzin vind je veel eigenbelang (zoals horeca-ondernemers en sportscholen) maar ook figuren uit extreem-rechtse hoek. Een paar muisklikken verder en je leest dat de strijd tegen racisme een door Amerikaanse pr-bureaus gecreëerde rage is (weer dat George Soros-verhaal) of dat het corona-beleid ons door de strot geduwd wordt net zoals de ‘klimaathoax’ en de ‘omvolking’ door immmigratie. Hier is extreem-rechts aan het woord.

Het probleem van nepnieuws is dat het altijd blijft rondzweven. Als je cijfers bedenkt omdat ze je uitkomen terwijl ze niet kloppen, zullen die steeds naast de wel gecontroleerde cijfers opduiken. ‘Alternatieve feiten’ zoals Donald Trump ze noemt. Discussiëren wordt zo erg lastig. ‘Ja maar er zijn ook andere cijfers’, hoor je mensen dan zeggen. Einde discussie. Dus als je wilt saboteren, verzin nepfeiten en nepcijfers. Ook al worden ze honderd keer weerlegd, ze blijven. Dit is een historische wet.

Epidemieën versterken complotangst

Het is niet de eerste keer dat complotangsten toenenemen tijdens een epidemie. In de geschiedenis zien we dat vaker. Tijdens de grote Pestepidemie in de veertiende eeuw ontstond het verhaal dat de joden die veroorzaakt hadden. In de Verenigde Staten waren er in de jaren 1793-1800 meerdere uitbraken van gele koorts met veel doden. Daarover ging de beschuldiging rond dat de Illuminaten daarachter zaten. In 1889 maakte de Russische Griep in veel landen doden en toen werd beweerd dat die veroorzaakt werd door elektrisch licht. Elektriciteit was in die tijd nieuw en spectaculair. Volgens sommigen was het echter een ongezonde kracht. Straatlantaarns, trams en treinen werden steeds vaker elektrisch, dus mensen werden er onontkoombaar aan blootgesteld, of ze dat nu wilden of niet. Dit lijkt toch wel heel erg op het nu zo vaak gelegde verband tussen corona en 5G. Vooral bij een onpersoonlijke en ongrijpbare vijand, zoals een ziekte die uit het niets komt, neigen mensen ertoe wilde verklaringen te zoeken en een schuldige aan te wijzen.

Illuminati, Vrijmetselaren en Joden

Waar komen complottheorieën vandaan? Ze zijn er al heel lang, in hun huidige vorm al meer dan twee eeuwen. In grote lijn zijn ze onveranderd, de details worden steeds aan de tijd aangepast. Als geheime machthebbers op de achtergrond worden steeds weer Joden, Vrijmetselaren en Illuminati genoemd. Joden en Vrijmetselaren bestaan, zoals iedereen weet, maar Illuminati, wie zijn dat? Er zijn geen overlopers die erover kunnen vertellen, geen klokkenluiders. Er is geen enkel bewijs dat er ergens op de wereld Illuminaten rondlopen. Toch spreken ze enorm tot de verbeelding. Wie zijn de Illuminati?

De historisch bewijsbare Orde der Illuminati heeft maar acht jaar bestaan, van 1776 tot 1784. De Beierse jurist en filosoof Adam Weishaupt (1748-1830) had de orde opgericht en Illuminati genoemd, wat ‘de Verlichten’ betekende. Hij wilde de idealen van de Verlichting in de maatschappij brengen. Dat betekende: meer burgerrechten en vrijheden, afschaffing van vorsten en kerk en van adel en standen. Afschaffing van erfrecht: iedereen begint gelijk. Verder goed onderwijs voor iedereen, meer zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid voor burgers. De ‘Zon der Rede’ moest gaan regeren, in plaats van koning en kerk. Weishaupt wilde een gemeenschap van volken, zonder aparte landen en patriottisme, omdat die alleen maar tot oorlog en verdeeldheid leidden. Het waren de idealen die in zijn tijd door vrijdenkers en revolutionairen besproken werden, in koffiehuizen en besloten kringen. Adam Weishaupt, toen 28 jaar oud, maakte er een radicaal manifest van. Hij en zijn medestanders werden lid van de Vrijmetselarij, om ervaring op te doen in geheime genootschappen en om leden te werven. Na een paar jaar waren er in Duitsland, Oostenrijk en later ook andere landen zo’n 2500 mannen lid van de Illuminati, waarvan verschillende met posities aan Europese hoven.

Al na een paar jaar braken er ruzies en meningsverschillen uit. Weishaupt was nogal autoritair in zijn eisen en dat riep weerstand op, waardoor sommige leden de orde weer verlieten. De Beierse regering begon invallen te doen en in 1784 werd de orde verboden. Vanaf toen moest Weishaupt van de ene naar de andere plek vluchten. Tijdens een van zijn vluchten gebeurde iets wonderbaarlijks. Hij en een kameraad reden te paard door hevig onweer, toen zijn kameraad door de bliksem werd getroffen en dood op de grond viel. In grote paniek griste Weishaupt diens tas mee, sprong weer op zijn paard en vluchtte verder. De dag erna werd de dode ruiter gevonden en onderzocht, en toen bleek hij de volledige ledenlijst van de Illuminati in zijn jas genaaid te hebben. Daarmee konden de autoriteiten de club helemaal oprollen.

Weishaupt riep op de revolutie voort te zetten, maar dat hijzelf daarin actief bleef blijkt niet uit zijn verdere leven. Hij werd docent aan de universiteit van Göttingen. In het geheim, vermoedelijk zonder Weishaupt, probeerden Illuminaten wel door te gaan, maar steeds meer werden ze tegengewerkt of gearresteerd. Ze hadden nog een tijd lang invloed, maar dat was vooral op cultureel en filosofisch gebied. Johan Wolfgang von Goethe was behalve Vrijmetselaar ook een paar jaar Illuminaat. Friedrich Schiller (‘Alle Menschen werden Brüder’) was zelf geen lid maar bewoog wel in die kringen. De vrijdenkers bleven, de revolutionairen ook, maar de specifieke invloed van Illuminaten nam geleidelijk aan af. Historici hebben de levens van verschillende leden gevolgd en de meesten hadden niet de positie om politiek of financieel machtig te worden. Het waren schrijvers, docenten, professoren, ambtenaren. Ook sloegen ze filosofisch verschillende paden in. Waarom dan toch de beschuldiging dat zij achter de schermen aan de touwtjes trokken?

Die beschuldiging kwam vooral nadat de Franse Revolutie de wereld door elkaar had geschud. Conservatieve mensen waren doodsbang dat er meer revoluties zouden komen. Er verschenen enkele boeken, onder andere van een Franse jezuïetenpriester, Augustin Barruel, waarin gezegd werd dat ‘de Illuminati’ in het geheim de Franse Revolutie hadden voorbereid (l’Histoire du Jacobinisme). In Engeland schreef John Robinson dat de Illuminaten de schuld van de revoluties en sociale onrust waren (Proofs of a Conspiracy). Beide schrijvers waren overigens geen insiders, ze zaten zelf niet in de politiek en ook niet in de revolutie. Al gauw verschenen er meer boeken: de Illuminati willen erfrecht en het gezin afschaffen, de moraal verpesten, het Christendom vernietigen en via hun natuurverering ook seksuele lusten en uitspattingen algemeen geaccepteerd krijgen. Dit is sindsdien het bekende reactionaire verhaal, dat in verschillende vormen steeds weer herhaald wordt.

In die periode hadden twee grote revoluties plaatsgevonden, de Amerikaanse Onafhankelijkheid (1776) en de Franse Revolutie (1789). Beide waren geïnspireerd door idealen van zelfbeschikking en vrijheid en het einde van de monarchie. De Franse Revolutionairen wilden ook een einde aan kerk en godsdienst. De Amerikaanse niet, die waren daarin wat behoudender. Maar zij voerden wel verkiezingen in. De meer conservatieve mensen zagen hun houvast instorten en de zekerheden waar ze altijd op vertrouwd hadden verdwijnen. Er ontstond een nieuwe categorie mensen, de ‘reactionairen’, degenen die al die veranderingen in de maatschappij maar eng en bedreigend vonden. ‘Illuminati’ werd een scheldwoord voor radicaal en revolutionair, terwijl er nergens meer iemand opdook of genoemd werd die ook werkelijk een Illuminaat was. Zo ontstond de mythe

Antisemitisme en racisme

In de loop van de negentiende eeuw werden burgerrechten en vrijheden stap voor stap uitgebreid. Vrije meningsuiting werd in veel landen verruimd, straffen werden minder streng (geen openbare martelingen en ophangingen meer), nog weer later werd de slavernij afgeschaft. Meer vrijheden betekende ook minder macht voor koning, adel en kerk. Dit waren allemaal dingen die op het lijstje de vrijdenkers stonden. De meer reactionaire mensen moesten met lede ogen aanzien hoe de wereld veranderde, industrialiseerde, groter en onbegrijpelijker werd en hoe oude zekerheden verdwenen. In Europa werden conservatieve en reactionaire sentimenten gemengd met antisemitische ideeën. De joden hadden tijdens de Franse Revolutie meer rechten gekregen… was dat niet verdacht? De katholieke koningsgezinde Louis de Bonald schreef dat joden liberalisme en atheïsme als vervanging van godsdienst wilden doorduwen en dat ze via geld en banken de wereld wilden veroveren (Sur les Juifs, 1806). Dit werd een mythe die gedurende de hele negentiende eeuw bleef broeien. In Amerika moesten de reactionairen ook nog aanzien hoe de slavernij werd afgeschaft én dat de zuidelijke staten daar niet meer zelf over mochten beslissen. De Confederatie van ‘slavenstaten’ moest zich uiteindelijk overgeven aan president Lincoln en de Unionisten (Burgeroorlog 1861-1865). Al gauw mopperde reactionair-rechts: ‘Daar zullen de Illuminaten wel achter zitten’. Of ‘de joden’. In Amerika ontstond zo de beweging voor White Supremacy, die de witte cultuur tegen alle moderne veranderingen wilde beschermen.

In de negentiende eeuw ontstond een griezelige brei van angst voor alles wat modern en onzeker was en haat naar de mensen die daar de schuld van kregen. Voor elke nieuwe ontwikkeling – en dit is typerend voor complotdenken – moest een schuldige aangewezen worden, iemand die dit expres deed. Waar vroeger God ons strafte met een misoogst of een verloren oorlog, of een epidemie, zo moest er nu een slechterik zijn die dit had georganiseerd. Illuminaten, Vrijmetselaren, joden. In complotdenken bestaan geen toeval en tegenslagen, geen samenloop van omstandigheden, ook niet dat de geschiedenis soms ingewikkelder is dan je kunt bedenken. Er moet altijd een gemeen plan achter zitten, iemand die dit zo bedoeld heeft. Dit is een vast gegeven in al het complotdenken, tot nu toe.

Opvallend is dat de complotliteratuur geschreven is door buitenstaanders. Geen diplomaten of politici die op late leeftijd spijt krijgen en uit de school klappen, geen overlopers, geen aanwijzingen vanuit de politiek, banken of industrie. Het zijn eenlingen die boos zijn over de loop van de geschiedenis. Complotliteratuur lijkt een uitlaatklep voor angst en machteloosheid. In de loop van de negentiende eeuw werden er satansrituelen, mensenoffers en duivelaanbidding aan het repertoire toegevoegd. Zonder enig bewijs, zonder enige kennis van binnenuit. In de boeken en pamfletten van buitenstaanders werden de beschuldigingen steeds venijniger.

Zo denderden we met z’n allen de twintigste eeuw binnen. Hoopvol over alle vernieuwingen, of juist doodsbang daarvoor. De Nazi’s en hun voorlopers waren de beste complotdenkers. Zij hadden het graag over de Joods-Vrijmetselaarse samenzwering en wisten alle tegenslagen van het leven te verklaren door boosdoeners aan te wijzen. Inmiddels waren dat ook de communisten en socialisten (de opvolgers van de ‘vrijdenkers’ uit de achttiende en negentiende eeuw) en de liberalen.

Een beruchte complottekst is De protocollen van de Wijze Meesters van Zion uit 1903. Daarin zijn de samenzweerders zelf aan het woord en vertellen precies hoe ze de mensheid willen onderwerpen. Zij noemen zich de Meesters van Zion, dus joden, en ontvouwen een groots plan om een Wereldregering te vestigen. De tekst is zo geschreven dat het een verslag van een vergadering lijkt, per ongeluk uitgelekt. Wij (de Meesters) zullen regeringen infiltreren en oorlogen veroorzaken om in de geruïneerde staten de macht te grijpen; wij zullen armen ophitsen in opstand te komen om zo regeringen te verzwakken; we infiltreren in banken en zullen zowel opstanden als het neerslaan daarvan financieren; we infiltreren de pers en uitgevers zodat die de mensen kunnen bespelen; wij zullen normen en waarden laten vervagen zodat mensen slappe manipuleerbare poppen worden; wij zullen democratie tijdelijk gedogen, omdat het de orde verslapt, maar daarna de macht grijpen. Aldus de Protocollen.

Maar wat bleek al gauw? Het was een vervalsing, door een Russische antisemiet geschreven om joden in een kwaad daglicht te stellen (en om Europa te ontregelen, iets wat Russen toen ook al erg belangrijk vonden). Dit is later helemaal uitgezocht en goed aantoonbaar. De tekst kán geen verslag van een vergadering zijn want het bleek een samenraapsel van verschillende oudere complotteksten. Maar eerst geloofden veel mensen het, in Europa en Amerika, en het heeft de weerzin tegen joden versterkt. Vroege Nazi’s liepen weg met de protocollen. We weten de gevolgen toen de Nazi’s eenmaal de macht hadden, daar hoef ik nu niet op in te gaan: de grootste volkenmoord ooit en de eerste keer dat een complottheorie zo letterlijk in praktijk werd gebracht.

When prophecy fails

Na de Tweede Wereldoorlog verdwenen complottheorieën naar de achtergrond. Voor vrijwel iedereen was nu wel duidelijk dat de joden helemaal niet in het geheim aan de touwtjes trokken en dat de mythe een onderdeel van antisemitische propaganda was. Men had de gevolgen gezien. En men had wel andere dingen aan het hoofd. Pas in de jaren ’60 en ’70 kwamen complottheorieën terug. In eerste instantie weer in rechtse en antirevolutionaire kringen, maar nu raakten ook meer gematigde en linkse mensen geïnteresseerd. De moord op president Kennedy bleef vraagtekens oproepen, over de Vietnam Oorlog werd de eerste jaren veel verzwegen, er werd meer bekend over de grote macht van industriëlen en multinationals. Dus er waren wel redenen voor mensen om achterdochtig te worden.

Nu is er iets opvallends aan de ‘nieuwe’ complottheorieën. Je kunt na de Holocaust niet meer zomaar zeggen dat joden de banken in hun macht hebben en de wereld willen veroveren. Dat geldt als aanzetten tot discriminatie en haat. Terecht, want we weten waar het toe geleid heeft. Daarom wordt in de nieuwe complottheorieën alle kanten op gekronkeld. Dan zijn het toch weer de Illuminaten. Maar dat is ook vreemd want zijn het nou de joden of de Illuminaten? Of nog andere groepen, natuurlijk weer de Vrijmetselaren maar ook nieuwe groepen onder verschillende namen, tot buitenaardse wezens aan toe. Een theorie veronderstelt enige consistentie. Je zou zeggen dat als het een andere groep blijkt te zijn die de wereld wil veroveren, dat die andere groep dan ook wel andere doelen zal hebben. Maar voor complotdenkers geeft dat niet. Die zeggen dan dat het de Illuminaten zijn, maar eigenlijk waren dat joden, of de joden stonden juist achter de Illuminaten of gebruikten die als dekmantel, of het waren eigenlijk Vrijmetselaren. En hebben aliens die met UFO’s komen echt dezelfde plannen als joden of Illuminaten? Blijkbaar. De Protocollen van Zion zijn ook weer van stal gehaald, maar nu zijn ze niet door joden geschreven maar door Illuminaten die zich als joden voordeden. Het is een bekend verschijnsel: als een profetie niet uitkomt schieten de ideeën alle kanten op.

Moderne complottheorieën

Vanaf de late jaren ’60 raakten ook linkse en gematigde mensen geïnteresseerd in mogelijke complotten. Die bedoelden er echter iets heel anders mee dan de traditionele complotdenkers. Noam Chomsky bijvoorbeeld, de beroemde taalkundige die ook altijd politiek actief was, maakte zich zorgen over de veel te grote macht van wat hij het militair-industriële complex noemde (industriëlen, banken, wapenhandel, olie-industrie). President Eisenhower had daar in zijn beroemde afscheidsspeech in 1961 ook al voor gewaarschuwd. Maar teveel macht van industriëlen – we kunnen daar in onze tijd Big Tech en Big Pharma aan toevoegen – is iets anders dan de Grote Geheime Samenzwering. Als je oppervlakkig kijkt kun je het ene gemakkelijk met het andere verwarren. Er wórden afspraken gemaakt die buiten democratische besluitvorming om gaan. De macht van de olie-industrie, farmaceuten, voedingsindustrie, landbouwlobby enzovoort is enorm en nauwelijks door verkiezingen te corrigeren. Het is begrijpelijk dat mensen zich daar zorgen over maken, maar het wijst niet op een Groot Geheim Plan. De complotverdenkingen uit gematigde en linkse hoek zijn dus van een andere orde, meer gespitst op te grote macht van het kapitaal dan op geheime genootschappen en etnische groepen. Tegelijkertijd worden ze (te) makkelijk met het traditionele complotdenken vermengd of daarvoor als onderbouwing gebruikt.

In de moderne complottheorieën, zoals die in de jaren ’60 en ’70 opkwamen, zijn de verdenkingen meer naar politieke groepen, denktanks en organisaties gegaan. De Bilderberg Groep, de Club van Rome, de Trilaterale Commissie, de Verenigde Naties. Die zouden een totalitaire New World Order nastreven. Daarmee lijken de theorieën technischer en geloofwaardiger en ook voor een breder publiek aanvaardbaar. Maar als je even doorleest zijn de beschuldigingen nog altijd even fantastisch en ongegrond. Zoals in een modern computerprogramma soms nog algoritmen van tientallen jaren geleden zitten, zo zijn in de nieuwe complottheorieën nog alle elementen verborgen van de oude reactionaire ideologie. Zo kun je eerst lezen dat een kapitalistische elite wereldmacht wil vestigen, dan dat ze onze vrije wil via vaccinaties willen verslappen, en dan (een muisklik verder) dat een joodse elite alle macht heeft, of dat de Holocaust eigenlijk wel meeviel, of dat zwarten onze cultuur en moraal verlagen. De oude beschuldigingen komen in nieuwe jasjes. Het gevaar daarvan is dat mensen die met oprechte zorgen beginnen te lezen, haast ongemerkt naar de extreme hoeken worden getrokken.

De claims en de samenzweerders

Er zijn een aantal bekende complot-claims, zoals de Vrede van Versailles (1919), de moord op Kennedy (1963), de maanlandingen (1969-1974), Nine Eleven (aanslag op de Twin Towers, 2001) en ook de latere terroristische aanslagen (eigenlijk alle sindsdien). Vooral Nine Eleven is een doorbraak geweest in de populariteit van complotdenken. Het is een heel uitgebreid dossier en er zijn veel boeken en documentaires over verschenen, zowel van degenen die een complot menen te zien als  degenen die dit ontkennen. Ik ga niet alle claims behandelen want dan wordt dit een heel boek. De meeste claims lijken op elkaar: er is een geheime groep machthebbers die gebeurtenissen in scene zet om nog meer macht te grijpen. De groepen verschillen afhankelijk van welke complotdenker het verhaal vertelt, maar ze overlappen ook. Om je een beeld te geven zal ik kort een paar van de meest genoemde groepen bespreken. Over joden en Illuminati hebben we het gehad, nu de anderen.

De Vrijmetselaren

Ongetwijfeld het meest genoemde genootschap in het samenzweringsgeloof is de Vrijmetselarij, een broederschap met loges in heel veel landen. Zij streven dezelfde idealen van de Verlichting na (Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap) maar in gematigder vorm dan de Illuminaten. Over Vrijmetselaren zijn boekenkasten  vol te lezen. Volgens de populaire mythe waren ze altijd goed vertegenwoordigd in overheid en bestuur en schoven ze elkaar baantjes toe. Dit lijkt in sommige gevallen waar te zijn, maar wordt ook overdreven. Volgens complotdenkers is het één samenwerkend blok, maar in werkelijkheid hoeven de broeders het helemaal niet altijd met elkaar eens te zijn. Zo is beweerd dat vrijmetselaren de Amerikaanse Onafhankelijkheid hebben georkestreerd en het klopt inderdaad dat George Washington en enkele andere Founding Fathers Vrijmetselaar waren. Maar andere broeders waren juist tegen de onafhankelijkheid en waren liever deel van het Britse Rijk gebleven. In de negentiende eeuw vinden we meerdere revolutionairen en vrijdenkers in de Vrijmetselarij, zoals de Italiaanse vrijheidsstrijders Garibaldi en Mazzini. Maar in de gevestigde elite, die vaak tegen de revolutie was, zaten ook Vrijmetselaren. En bij de staatsgreep in Chili in 1973, toen Kissinger met de CIA de Chileense militairen hielp om president Salvador Allende ten val te brengen, stonden hier eigenlijk twee Vrijmetselaren tegenover elkaar, zowel Kissinger als Allende. Van een grote samenzwering met één geheim plan is niets aan te tonen.

The Committee of 300

Dit Committee wordt vaak genoemd als geheime club waar vrijwel iedereen met macht lid van is, maar het bestaat niet, het is een vergissing. De term komt van Walther Rathenau, een Duits liberaal politicus, joods en progressief, die in 1909 schreef dat 300 mannen eigenlijk alle grote beslissingen in de politiek en economie van Europa namen. Hij bedoelde dat kritisch: 300 is veel te weinig. Hij was voor sociale en liberale hervormingen om de macht eerlijker te verdelen. Via verkiezingen wel te verstaan. Rathenau was later minister in de democratische Weimar Republik, tot hij in 1922 door een antisemitische complotdenker werd vermoord. De moordenaar gaf als reden dat Rathenau lid was van de ‘300 Meesters van Zion’.

Rathenau bedoelde dus niet een vaste club waar je wel of niet lid van kon zijn, hij bedoelde dat de macht oneerlijk verdeeld was, ‘maar’ 300 mannen. Voordat Rathenau dit zei hoorde je nooit iemand over het Committee, maar sinds zijn uitspraak gonst het in complotland wat deze club wel niet zijn zal en wie ertoe behoort. In een boek uit 1991 over deze vermeende club (John Coleman, Conspirators Hierarchy) lezen we alle reactionaire angsten van het complotdenken nog eens op een rij: de wereld is volgens plan gedemoraliseerd, het gezin is ondermijnd, drugs en pornografie hebben de vrije hand, de muziek is gecorrumpeerd en gedegenereerd. Ja, de popmuziek is ook in handen van het Committee, de Beatles stonden op hun loonlijst. En dit allemaal om normen te vervagen, homo’s en lesbiennes rechten te geven en interraciale relaties gelijk te stellen aan relaties binnen de blanke gemeenschap (echt waar, het staat er). Alles weer zonder bewijs.

De Bilderberg Groep

De Bilderberg Groep bestaat wel en is nog meer het doelwit van grootse beschuldigingen. Deze los-vaste groep kwam voor het eerst samen in 1954 in het Nederlandse Bilderberg Hotel, op uitnodiging van Prins Bernhard. De deelnemers toen, ook de Amerikaanse, waren erg voor de oprichting van een Europese Gemeenschap. Sindsdien is er elk jaar een conferentie, steeds in een ander land. Honderd ‘machtigen der aarde’ sluiten zich drie dagen op in een luxe hotel om zaken van politiek en maatschappelijk belang te bespreken. Voer voor complotdenkers uiteraard. Nu is er van een complot of duidelijk standpunt helemaal geen sprake. Er wordt van alles besproken en natuurlijk, als je invloedrijke figuren en oud-gedienden een paar dagen bij elkaar zet, zullen er vergezichten groeien en plannen gesmeed worden. Maar de standpunten binnen verschillen net zo veel als buiten het hotel. De Zweedse sociaal-democrate Mona Sahlin zei dat ze drie dagen tussen oude rechtse mannen zat en het verder een erg vervelende belevenis vond. Dat de leden invloed hebben is duidelijk, maar dat ze ook macht hebben die ze niet via hun eigen positie ook al hadden, blijkt nergens uit. Het lijkt misschien nog het meest op een ‘old boys network’, geen Illuminatenclub of geheime wereldregering.

De Bohemian Grove

The Bohemian Grove is een Californische herenclub die geweldige geheime macht wordt toegedicht, compleet met satansrituelen. David Icke zegt dat ze daar kinderoffers brengen. Wat we weten is dat het een elitaire club is, in 1872 door een toneelspeler opgericht met het doel kunstenaars, schrijvers en andere interessante mensen (alleen mannen) te verzamelen om fantastische bijeenkomsten te houden. Er zitten naast kunstenaars veel politici en zakenmensen in. Nixon, Kissinger, Reagan, vader en zoon Bush bezochten de club. Het zomerkamp is legendarisch, met toneel, muziek, lezingen en spektakel. Aan het eind van de week wordt er door de leden een zelf geschreven muziek-theaterstuk opgevoerd. Geheimhouding over wat er binnen het landgoed gebeurt is verplicht. Dat is ook wel begrijpelijk want een presidentskandidaat wil natuurlijk niet met mantel om en kroon op in het nieuws komen. Sommige waarnemers noemen het een homo-club.

Hebben ze geheime macht? Eén bijeenkomst is extra voer voor complotdenkers geweest: het Manhatten Project uit 1942. Enkele politici, captains of industry en wetenschappers (Robert Oppenheimer) kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog samen om het ontwikkelen van de atoombom op te starten. Zij hadden het idee dat zonder deze bom de oorlog tegen Duitsland en Japan nooit te winnen was. Uiteraard mocht dit tijdens de oorlog niet bekend worden. Maar later zijn ze hier gewoon open over geweest. Dat de Bohemian Grove verder veel macht heeft blijkt nergens uit. Er zullen zeker contacten uit de bijeenkomsten voortvloeien, er zullen dingen besproken worden, dat is allemaal logisch, maar geen teken van een Groot Geheim Plan.

Deep State

De laatste jaren wordt het extreem-rechtse concept ‘Deep State’ vaak genoemd, waarmee bedoeld wordt dat er een verborgen staat in de staat is die bepaalt wat er werkelijk gebeurt en niet gebeurt. Vooral in de Trump-gezinde QAnon-beweging is dit idee populair. De Deep State zorgt ervoor dat extreem-rechtse plannen worden tegengehouden. President Trump wordt gedwarsboomd als hij immigranten het land uit wil zetten, als hij de grens voor buitenlanders dicht wil doen of een muur wil bouwen. Of als hij een boek dat hem niet zint wil verbieden. Dit is niet het gevolg van het feit dat de Verenigde Staten een rechtsstaat zijn met juridische en parlementaire controle, nee, dit is het gevolg van de machinaties van Deep State.

En Deep State is dan weer in handen van de Illuminaten, of toch de joden, of allebei of een nog geheimere club die daar weer achter zit. Wat complotdenkers niet beseffen is dat Deep State gewoon de ambtenarij is, de mensen die beleid moeten uitvoeren en doorrekenen en toetsen, en de parlementaire en juridische controle die er in westerse landen op beleid is. Daardoor is inderdaad niet elk decreet van een leider meteen uit te voeren. Daardoor kan Trump niet zomaar een boek verbieden en kan onze minister Hugo de Jonge niet zomaar een noodwet doorvoeren. Zo werkt democratie. Maar volgens complotdenkers is dit Deep State.

Er zijn meer vermeende samenzweerders, zoals de Trilateralen, de Club van Rome, de Reptilians en Cabal, afhankelijk van wie je leest. Het verhaal is eigenlijk elke keer hetzelfde: de claim is hetzelfde, de onbewijsbaarheid ook.

De pedofiele elite

De laatste jaren is een oud idee weer tot leven gekomen: dat we in het geheim worden geregeerd door een elite van pedofielen en satansaanbidders. Het wordt ‘Pizzagate’ genoemd. Het idee kwam op tijdens de verkiezingscampagne van Trump tegen Clinton, in 2016. Opeens ging het gerucht dat Hillary Clinton vanuit de kelder van een pizzeria een pedofielennetwerk runde, waar kinderen op grote schaal seksueel misbruikt werden en waar satansrituelen met kinderoffers plaatsvonden. Kinderen werden opgegeten, babybloed gedronken enzovoort. Tot deze pedofiele elite behoorden vooral politici van de Democratische partij zoals Clinton en Obama en ook de Hollywood-sterren Tom Hanks en anderen. Meestal mensen van linkse signatuur. Trump en de zijnen uiteraard niet. Zoals met andere complotverhalen is ook hier geen enkel bewijs, geen enkele betrouwbare getuigenverklaring, zelfs geen aanwijzing dat er iets van klopt. En toch onstuitbaar op internet. Vooral in de QAnon-beweging is de pedofiele elite een hot item.

Het is een delicaat onderwerp: als je niet gelooft in deze verhalen krijg je al gauw te horen dat je kindermisbruik vergoelijkt en dat je pedofielen de hand boven het hoofd houdt. Zo wordt argumenteren onmogelijk gemaakt. Toch vind ik het belangrijk ook hier te waarschuwen voor leugens. We moeten onderscheid maken tussen werkelijk misbruik en de sensatieverhalen. Pedofiele netwerken bestaan in verschillende vormen, zoals gebleken is in de katholieke kerk waar priesters elkaar de hand boven het hoofd hielden, en in Amerika met de Epstein-zaak. Miljardair Jeffrey Epstein onderhield een seksnetwerk waar jonge, vaak minderjarige vrouwen gebruikt werden, en gechanteerd als ze er iets over wilden bekendmaken. Vele beroemdheden zijn op zijn feestjes geweest. Epstein zelf is in 2008 veroordeeld en heeft inmiddels zelfmoord gepleegd, maar er lopen nog verschillende gerechtelijke onderzoeken. Seksueel misbruik is verschrikkelijk – laat daar geen twijfel over bestaan.

Maar zegt dit ook dat dat de beschuldigingen van een pedofiele machtselite kloppen, met satansrituelen en babymoord, zoals in de zaak-Pizzagate? Het is natuurlijk moeilijk te bewijzen dat iemand niet op een geheime plek op een geheim moment een geheim ritueel heeft bijgewoond. Maar je kunt wel bewijzen dat beschuldigingen ongefundeerd zijn. Je kunt beschuldigingen natrekken en uitzoeken of er iets van klopt. En dan blijft er van Pizzagate niets over. Dimitri Tokmetzis maakte voor De Correspondent een mooi overzicht hoe het ontstond, van dag tot dag, vanuit vergissingen, moedwillig verdraaid nieuws, verkeerd begrepen mails, gemanipuleerde foto’s, sensatiezucht en leugens. Neem gerust een kijkje (InfoWars, 4chan, 8chan, 8kun) maar weet dat je er niet blij van wordt. Ik moet zelf echt altijd even bijkomen van alle negativiteit als ik dit soort kanalen heb bekeken.

Eigenlijk is het verhaal van satansrituelen waarbij kinderen seksueel misbruikt en opgegeten worden een eeuwenoude mythe. De heksenvervolgers in de vijftiende en zestiende eeuw beweerden dat heksen kinderoffers brachten en babybloed dronken, de antisemieten zeiden dat de joden dat deden en in de negentiende eeuw werd hetzelfde over Illuminaten en Vrijmetselaren gezegd. Complotdenken is herhaling op herhaling: de mal blijft gelijk, de groepen die als schuldigen worden aangewezen verschuiven door de tijd heen.

Je zou nog kunnen zeggen dat het complotdenkers siert dat ze zo begaan zijn met het lot van kinderen. Maar als je de films en sites van Pizzagate bekijkt zie je helemaal geen liefde en betrokkenheid. Je ziet haat, treitergedrag en zwartmakerij (zoals foto’s van Hillary Clinton als duivel met bloed om haar mond). Kinderporno lijkt een smoes om haat te laten exploderen. Voor de echte slachtoffers van misbruik is dit alleen maar nadelig, want het leidt af. Neem bijvoorbeeld de QAnon-aanhanger die gewapend met een mitrailleur de pizzeria binnenkwam en drie schoten loste. ‘Ik wil de pedofielenkelder zien!’ Die kelder was er helemaal niet. Mensen kunnen dan gemakkelijk zeggen: zie je wel, allemaal onzin. Hoe meer onwaarheden, hoe lastiger het wordt voor mensen die echt misbruikt zijn: die moeten nu door extra barrières van ongeloof heen.

Hulpverleners en activisten die in de werkelijke wereld tegen onrecht vechten, zeggen dat de complotverhalen eerder storen dan helpen. Verschillende organisaties zoals KidSafe Foundation hebben waarschuwingen op hun site geplaatst tegen alle desinformatie die rondgaat. Inmiddels hebben meer dan honderd organisaties die zich bezighouden met seksueel misbruik, kinderhandel en geweld, een open brief geplaatst onder de titel ‘Freedom Needs Truth’. Zij roepen hun sympathisanten op om niet zomaar berichten die rondgaan te verspreiden, omdat er zoveel QAnon- en Pizzagate-leugens tussen zitten. In de brief schrijven ze dat alle tijd die ze met leugens en desinformatie bezig moeten zijn, afgaat van het echte werk om kinderen te helpen en misbruik te bestrijden.

In Nederland hebben we de zaak-Demmink: het verhaal dat er grote pornonetwerken zijn van ambtenaren, politici en volgens sommigen zelfs het koningshuis. Ook hier hebben journalisten én gerechtelijke onderzoeken weinig van heel gelaten. Getuigenverklaringen bleken onbetrouwbaar of elkaar tegen te spreken. De chauffeur die volgens de verhalen had beweerd dat er op de achterbank van zijn dienstauto kinderen misbruikt werden, heeft zelf gezegd dat dit onzin is. Hij zei ook dat hij meteen zijn ontslag had genomen als zoiets echt gebeurd was. Zo is het ene na het andere detail doorgeprikt. Wel blijven er geruchten én getuigenverslagen. Of die waar zijn is soms gewoon niet te zeggen. De enige manier om hier duidelijkheid over te krijgen is grootschalig onderzoek, zoals dat naar misbruik binnen de katholieke kerk wél heeft plaatsgevonden.

Patronen in de argumentatie

Hoe beargumenteren complotdenkers dan toch steeds hun beschuldiging van samenzweringen, terwijl daar zo weinig aanwijzingen voor zijn? Dat gaat vaak volgens eenzelfde patroon. Eerst worden er veel feiten genoemd die wél kloppen (of die tenminste geloofwaardig zijn): namen, journalisten, politici, citaten, foto’s, research centra, jaartallen en data, televisieprogramma’s die er geen aandacht aan wilden besteden. Daardoor lijkt het allemaal zeer gedocumenteerd. En dan opeens: ‘Ze beheersen de hele pers in Amerika’. Maar dat blijkt uit geen van de genoemde feiten. Complotdenker Alex Jones wist binnen te dringen in het zomerkamp van de Bohemian Grove (complimenten daarvoor want dat lukt bijna niemand) en was totaal verbijsterd over het theatrale openingsritueel en alle spektakel dat hij daar meemaakte. Satansrituelen, volgens hem. Weer veel namen en feiten en mensen die er waren of ooit geweest zijn en dan: ‘That’s where all the decisions are made’. Door alle serieus klinkende details zou je die laatste zin bijna ook geloven.

Complotschrijver Mark Dice noemt in zijn Illuminati. Facts & Fiction veel genootschappen met details en bewijs. Het bestaan van Illuminaten kan hij niet bewijzen, terwijl hij tussen de vele feiten door wel zegt dat ze aan alle touwtjes trekken. Maar dat blijkt nergens uit. Volgens hem wordt ook de popmuziek door hun beheerst. In veel popliederen zitten verwijzingen naar Secret Powers en Illuminati. Weer komen er allemaal namen langs, labels, contracten, verborgen boodschappen in teksten, en dan: ‘It’s important to note that the Illuminati financially support musicians whose music preaches socially destructive messages’. Maar dat laatste blijkt alweer nergens uit. Ook in Coleman’s boek over het Committee of 300 zien we dit steeds weer: heel veel politieke en andere feiten die kúnnen kloppen, en dan zet hij voor iemands naam ‘Committee member’ of bij een conferentie ‘organized by the Committee’. Maar juist die toevoegingen worden niet onderbouwd. Het is een truc die complotdenkers steeds weer toepassen en waarbij ze de lezer of kijker op het verkeerde been zetten. Eerst veel feiten noemen, dan fantasie. De ondertitel van Dice’ boek, Facts & Fiction, is onbedoeld erg raak: eerst een paar feiten, dan fantasie.

Een ander patroon dat steeds terugkomt is dat complotdenkers alleen naar de plannen en maatregelen van politici kijken en niet naar de redenen die daar de aanleiding toe geven. Ze kijken dus niet naar de context en geschiedenis, de problemen die zich aandienen en waarvoor oplossingen gezocht moeten worden. Dit zien we vanaf de eerste complotteksten uit de tijd van de Franse Revolutie. Niet de armoede en grote ontevredenheid leidden tot de opstand, maar het plan van Illuminaten om koning en kerk te vernietigen. Zo kunnen we doorgaan. Niet de polio en de pokken in de negentiende eeuw leidden tot de behoefte aan vaccins, maar het plan van medici om mensen in hun macht te krijgen. Niet de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog leidden tot de wens een Volkenbond op te richten, maar het plan van president Woodrow Wilson om een wereldregering te vestigen (en om patriottisme te vernietigen). Niet de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog leidden tot de roep om een verenigd Europa, maar de wil van Illuminaten om landen nog verder te verzwakken. En weer om die wereldregering te vestigen. Niet gijzelingen en terroristische aanslagen leidden tot veiligheidsmaatregelen op vliegvelden, maar de controlebehoefte van de machthebbers. Steeds wordt dus de context weggemoffeld, de geschiedenis en alle problemen die aanleiding geven tot actie. Die doen er niet toe, die worden ontkend of gebagatelliseerd. Het is altijd een boze wil die erachter zit. Complotdenken is daarmee per definitie eenzijdig en onvolledig.

Agenda 21

We zien deze denkkronkel heel duidelijk bij de in complotkringen veelbesproken ‘Agenda 21’. Dit is een agenda waarmee de Illuminaten de mensheid definitief willen onderwerpen. Het plan is de wereldbevolking met een paar miljard mensen te verminderen. Soms wordt 10 miljoen genoemd, soms een paar miljard (ik overdrijf dit niet). De machthebbers doen dit door eugenetica, mensen aborteren of op andere manieren laten uitsterven, door abortus te legaliseren en stimuleren, door vaccins te ontwikkelen om mensen ziek te maken, door virussen te ontwikkelen en epidemieën te veroorzaken, door mensen te laten sterven door werkloosheid en armoede. Nu denk je misschien dat zulke gruwelijkheden worden uitgevoerd door Frankenstein-achtige monsters, maar nee hoor, door Bill Clinton, door de Verenigde Naties, door Barack Obama. Dit is echt wat complotdenkers beweren. En er zijn heel veel mensen die het geloven.

Wat is Agenda 21 eigenlijk? Het is niets geheims, maar een  programma van de Verenigde Naties om wereldwijd duurzame ontwikkeling te stimuleren. Het is opgesteld tijdens de Earth Summit in 1992 in Rio de Janeiro (United Nations Conference on Environment & Development). De Agenda bevat richtlijnen om de aarde minder uit te putten, biodiversiteit te beschermen, hulpbronnen eerlijker te verdelen, kosten voor milieu en klimaat eerlijker te verdelen, armoede te bestrijden en overbevolking tegen te gaan. Daarvoor moeten volgens de opstellers structurele veranderingen plaatsvinden in consumptiepatronen, productieprocessen, welvaartsverdeling, arbeidsverhoudingen en machtsverhoudingen. Het is een idealistisch en ambitieus document, een oproep om verantwoordelijker met de aarde en met elkaar om te gaan. De Agenda roept landen en volken op om verantwoordelijkheid te nemen voor hun voetafdruk, hun invloed op de aarde, en actief samen te werken aan een duurzame en rechtvaardige wereld.

Nu is het interessante dat Agenda 21 helemaal geen geheim meesterplan was maar een compromis. Wetenschappers, klimaat- en milieuactivisten en ontwikkelingsorganisaties wilden al langer duurzaamheid een centrale plaats in internationale samenwerking geven. Westerse regeringen lagen lang dwars. Die vinden doorgaans hun economische belangen en de eerstvolgende verkiezingen belangrijker. Schoorvoetend hebben zij toegegeven, maar lang niet op alle punten. Daardoor is het een compromis geworden tussen idealisten en ontwikkelingslanden enerzijds en rijke westerse landen anderzijds, met als uitkomst dat de Agenda niet bindend werd maar een richtlijn. Voor het duurzaamheidskamp was dit een grote teleurstelling. Het zijn dus zeker niet de machtige westerse lobby’s geweest die dit plan bedacht hebben. Inmiddels, bijna dertig jaar later, is er een aanvulling op de Agenda geschreven, Agenda 2030, vooral omdat de ontwikkeling langzamer gaat dan gehoopt en er van de oorspronkelijke idealen nog niet zoveel terecht is gekomen.

Wat we dus zien is dat complotdenkers de context weglaten en de totstandkoming van de Agenda negeren, om het als een door regeringen uitgedacht moordplan te presenteren. Wat in de Agenda staat wordt verkeerd geïnterpreteerd en verdraaid. De thema’s waar het om gaat, milieuvervuiling, klimaatverandering, uitputting van hulpbronnen, ongelijkheid, machteloosheid van arme landen tegenover westerse multinationals, discriminatie en achterstelling van groepen – die doen er voor complotdenkers blijkbaar niets toe. Overheidsbemoeienis en helemaal internationale bemoeienis is per definitie fout, een teken dat de wereldregering de macht grijpt.

In de huidige hausse aan YouTube-films over het World Economic Forum (‘the Great Reset’) zien we hetzelfde patroon. De voorstellen van het Forum om bij het herstel na de coronacrisis nauwer internationaal te gaan samenwerken en de wereld duurzamer en rechtvaardiger te organiseren, worden steevast als totalitaire machtsgreep geïnterpreteerd, als het vestigen van de New World Order. De werkelijke voorstellen worden verdraaid en de aanleiding (pandemie, ongelijkheid, milieuvervuiling e.d.) wordt gebagatelliseerd.

Is er iets waar van complottheorieën?

Laten we naar de hamvraag gaan: is er iets waar van complottheorieën? Zoals ik hierboven liet zien is van de Grote Samenzwering niets bewezen en zijn er ook geen serieuze aanwijzingen voor. Daar komt nog bij dat complotdenkers aantoonbaar onwaarheden zeggen, cijfers verdraaien en feiten verzinnen of weglaten. De theorieën zitten vol denkfouten en onvolledigheden. Dus weinig reden om erin te geloven.

Aan de andere kant: dat iets onbewezen is zegt niet automatisch dat het niet waar is. Het is onmogelijk aan te tonen dat een politicus géén geheime opdrachten van een geheime meester heeft gekregen. Je kunt wel laten zien dat het in de wereld niet zo gaat. Als je een biografie van een politicus leest (en dan bedoel ik een boek, niet even googelen) dan leer je een leven kennen en leer je ook politieke processen kennen. De spanning tussen iemands persoonlijke voorkeuren en eigenschappen én het politieke systeem waarin hij of zij moet manoeuvreren. Passen daar ergens geheime opdrachten in? Een onzichtbare partij die de hele loop van de ontwikkeling bepaalt? Een plotselinge overgang waarin iemand gehoord heeft dat hij vanaf nu zijn idealen moet opgeven om de grote samenzwering te dienen? Zoiets is nooit aangetoond en ook heel ongeloofwaardig. Dus mijn tip aan iedereen die meer van politieke processen wil weten, ga lezen, biografieën, politieke ontwikkelingen, specifieke thema’s.

De Beatles stonden zoals gezegd ook op de loonlijst van de Illuminaten, om de moraal van de jeugd te verpesten. Stel het je concreet voor. John Lennons hele ontwikkeling zou dan dus gespeeld zijn. De recalcitrante jongen die eerst nog een redelijk nette Beatle was, die steeds wilder werd en ging experimenteren, met drugs en een korte flirt met Indiase filosofie en met nieuwe soorten muziek, dat zou niet zijn individuele ontwikkeling zijn maar spel, om het geheime plan van zijn opdrachtgevers uit te voeren. En dat hij later, helemaal toen Yoko Ono in zijn leven kwam, ook politiek radicaler en kritischer werd: allemaal doorgestoken kaart. Dit zou toch wel heel knap zijn en ook nog eens psychologisch briljant uitgedacht. De andere Beatles speelden het spel fantastisch mee. Hun echtgenotes en intimi, wisten die ervan of werden die voor de gek gehouden? En Yoko Ono, die super eigenzinnige vrouw, pikte zij dit zomaar? Zei ze ‘O? Is dat jullie plan? Fijn dat ik het weet, dan werk ik vanaf nu mee’. Is dit geloofwaardig? Hoe meer je je in een leven verdiept, hoe onwaarschijnlijker zoiets wordt. Dit geldt voor biografieën maar net zo goed voor politieke ontwikkelingen en gebeurtenissen: als je erin duikt merk je dat het complotverhaal er helemaal niet in past.

Dit brengt me op het volgende: stel dat de Grote Geheime Samenzwering inderdaad bestaat, dan zouden duizenden mensen ervan moeten weten en meewerken. Je krijgt geen oorlog voor elkaar of instortende wolkenkrabbers of een (volgens complotdenkers) gefingeerde maanlanding, als niet duizenden mensen alles helpen organiseren en ook nog toneelspelen om het verhaal voor de buitenwereld geloofwaardig te krijgen. Waarom is nooit iemand uit de school geklapt? Waarom heeft nooit iemand het plan verraden? Waarom heeft nooit iemand later spijt gekregen en bekend? Er zijn genoeg schandalen en complotten geweest, zoals Lockheed, Watergate, de Iran-Contra’s. Uit elk complot of schandaal wordt vroeg of laat gelekt. Zelfs van operaties van de CIA, MI6 of de Mossad komen later details naar buiten, van Echelon (afluisternetwerk) lekte informatie uit. Mensen kunnen niet zo heel goed geheimen bewaren, leert de geschiedenis.

Maar, kun je zeggen: de geschiedenis heeft toch bewezen dat mensen heel slecht kunnen zijn? Zie Auschwitz, zie de Sovjet-strafkampen, zie in onze tijd Noord-Korea of Syrië. Dat is waar, maar het grote verschil is dat we dit weten. Je beschuldigt pas iemand als je geloofwaardige aanwijzingen hebt. De echt grote onderdrukkingsmachines zoals het Nazisme, het Stalinisme en Maoisme – alle drie met miljoenen doden – bleven niet geheim. Iedereen die het wilde weten kón weten dat er verschrikkelijke dingen gebeurden. En dat kwam niet door complotdenkers die foldertjes met wilde theorieën verspreiden, maar door getuigen, levende mensen die er op een of andere manier mee in aanraking waren gekomen, machinisten van treinen die gevangenen moesten vervoeren, vluchtelingen als ze het overleefd hadden, familieleden die niks meer hoorden, bewakers of andere betrokkenen die uit de school klapten. Het ‘Wir haben es nicht gewusst’ is een mythe. Ook de Duitsers wisten wat de Nazi’s deden. Als het je interesseert lees Robert Gellately’s Backing Hitler. Dus grote geheimen, zeker als er duizenden mensen tegelijk aan moeten meewerken, zijn heel ongeloofwaardig.

John F. Kennedy

Nu is er één probleem in dit hele verhaal. President John F. Kennedy heeft zelf gezegd dat geheime genootschappen bestaan, dat hij er niet van houdt én dat we bedreigd worden door een wereldwijde samenzwering. Er is dus toch iemand geweest die in het centrum van de macht stond en die zijn mond open deed. Op 27 april 1961 zei hij dit:

‘The very word ‘secrecy’ is repugnant in a free and open society; and we are as a people inherently and historically opposed to secret societies, to secret oaths and to secret proceedings’

En wat later in dezelfde speech

‘For we are opposed around the world by a monolithic ruthless conspiracy that relies primarily on covert means for expanding it’s sphere of influence…’

Geen twijfel mogelijk, aldus complotdenkers, Kennedy noemt de samenzwering bij naam! Hij was de enige Amerikaanse president die het tegen de Illuminaten durfde op te nemen. Dat hij daarmee een te groot risico nam bleek twee jaar later in Dallas.

Zou het echt? Kennedy is niet de eerste de beste. Moeten we dan toch erkennen dat de Grote Samenzwering bestaat? Laten we eens wat preciezer kijken. Als je de hele speech hoort en niet alleen deze twee passages, blijkt het totaal anders te zijn. Het was midden in de Koude Oorlog, Cuba was een jaar eerder communistisch geworden en Kennedy sprak de verzamelde pers toe. Hij waarschuwde tegen de dreiging van de Sovjet Unie, die toen een verborgen oorlog voerde, via infiltraties, spionage en guerrilla. Dát was de ‘ruthless conspiracy’ waar Kennedy het over had. Hij vroeg de journalisten om rekening te houden met strategische gevoeligheden, met informatie die de Sovjets in de kaart kon spelen, en dus om in sommige gevallen informatie geheim te houden. Dat is nogal wat en daarom kleedt hij het in. Geheimen passen niet bij een open en vrij land, zegt hij. We houden er niet van, we houden ook niet van geheime genootschappen. Maar toch moeten we er soms voor kiezen de vrijheid van informatie op te geven voor de veiligheid van het land. Kennedy vraagt de journalisten verantwoordelijkheid te nemen, zelfdiscipline op te brengen. De oorlog is verborgen (‘koud’) maar behandel hem of het een open oorlog is. De samenzwering die hij noemt is dus niet van geheime genootschappen maar van de Sovjet Unie. Kennedy noemt de Koude Oorlog gewoon bij naam. Waarom vertellen de complotdenkers dat er niet bij? Meestal horen of zien we op hun sites alleen maar die twee passages. Weer laten ze de context en geschiedenis weg. Zij hebben de toespraak niet begrepen, of moedwillig uit verband gerukt.

Is het weglaten van informatie automatisch geschiedvervalsing? Dat is een lastige. Het is onontkoombaar dat je als onderzoeker, schrijver of documentairemaker informatie weglaat. Je kunt nooit alles noemen. Maar hier is iets anders aan de hand. Door te verzwijgen dat deze toespraak over de Koude Oorlog en de Sovjet-dreiging ging, krijgen uitspraken over ‘secrecy’ en ‘conspiracy’ een andere betekenis, een betekenis die niet klopt. Je wordt als luisteraar dus misleid. Dan is het gewoon geschiedvervalsing, niet meer en niet minder.

De hele speech is te lezen op de site van het John F. Kennedy Library
en op YouTube te horen: Kennedy Speech to the National Press Association

WikiLeaks

In 2010 begon WikiLeaks met het publiceren van meer dan 250.000 gehackte documenten en telegrammen van en naar Amerikaanse diplomaten sinds 1966. WikiLeaks is een non-profit organisatie, opgezet door de Australiër Julian Assange, die als doel stelt informatie van politiek, diplomatiek, historisch en ethisch belang te ’lekken’. De WikiLeaks-mensen zijn hackers die binnendringen in versleutelde e-mailwisselingen, telegrammen en andere documenten. Omdat ze vinden dat die informatie openbaar moet zijn. Het lukte ze zelfs om een deel van de Cyber Defence van de CIA te ontsleutelen. Tussen 2010 en 2015 lekten ze mails en telegrammen van Amerikaanse diplomaten en inlichtingendiensten, waaronder ook vertrouwelijke documenten. Er kwamen gegevens vrij die de Amerikanen liever niet bekend hadden zien worden, over spionageactiviteiten en over de oorlogen in Afghanistan en Irak. De publicaties waren uiterst pijnlijk want er werd ook geroddeld over staatslieden, over Merkel bijvoorbeeld en Poetin (resp. een vrouw zonder enige creativiteit, die elk risico vermijdt, en een alfa-mannetje). Het was het grootse lek uit de geschiedenis tot nu toe. Vijfenveertig jaar diplomatieke, politieke en militaire geschiedenis lag op straat. Ter inzage.

Dit had de triomf van de complotdenkers kunnen zijn. Eindelijk, laat de waarheid bekend worden! Maar wat bleek? Geen enkel spoor van een groot complot, geen ‘verborgen agenda’, geen geheime meesters, geen lege plekken of ‘we moeten afwachten wat Mister X ermee wil’. Nergens in de meer dan 250.000 documenten een geheime opdracht van Bilderbergers of Illuminaten. Wat we te lezen kregen was eigenlijk gewoon wat een journalist of historicus, of ook een enthousiaste krantenlezer, had kunnen verwachten. Als je iets van Duitsland gedaan wilt krijgen, praat met Merkel. En dus niet: praat eerst even met Merkel (poppenkast) en daarna met de echte machthebbers. Zo werkt het gewoon niet. Natuurlijk kwamen we in de documenten ook geheime afspraken en plannen tegen maar dat wisten we al. Zoals dat de Saoedische koning Abdullah en de Egyptische president Mubarak er in 2013 bij de Amerikanen op aandrongen Iran aan te vallen en het atoomprogramma te vernietigen. Niet bedoeld voor het daglicht. Of Amerikaanse diplomaten die jarenlang bevriende presidenten zoals de Franse bespioneerden. Allemaal dingen die het daglicht niet kunnen verdragen, maar geen Grote Geheime Samenzwering. Daarvan is niets te vinden. Nee, politiek blijkt gemaakt te worden door de mensen die de politiek bedrijven, regeringsleiders, ministers en diplomaten, ambtenaren, militairen en industriëlen, maatschappelijke en internationale organisaties. Het reguliere nieuws zoals dat in de betere kranten staat en in documentaires en uiteindelijk in de geschiedenisboeken – dát is zoals het gaat. De geschiedenis kreeg er dankzij WikiLeaks een aantal pittige details bij, maar hoeft niet herschreven te worden.

Hier moet nog bij gezegd dat Julian Assange zelf best wel gevoelig is voor complotverhalen. Dus als er zoiets gevonden was dan had hij dit echt wel aan ons laten weten. We kunnen alleen maar concluderen dat de Grote Geheime Samenzwering niet bestaat. Geen enkel bewijs, geen enkel feit dat in die richting wijst. Het is mythe, fantasie, bedenksel.

Hebben complotdenkers een punt?

Toch moeten we ons afvragen of complotdenkers niet ook een punt hebben. Om dichtbij te beginnen: het corona-beleid is vaak onduidelijk en inconsequent en dat roept verwarring en irritatie op. Het gestuntel met een noodwet geeft ook weinig vertrouwen. Socioloog Jaron Harambam, gepromoveerd op complotdenken, zei in verschillende interviews dat complotdenkers niet automatisch ‘gekkies’ zijn en dat ze soms gewoon een punt hebben. Want zij wijzen op onduidelijkheden en schimmigheden in de politiek. Daar zit misschien iets in. Harambam noemt onder andere de grote consensus die er heerste in de eerste weken van de corona-crisis, toen alle politieke partijen van links tot rechts achter het gevoerde beleid stonden. Hoogstens vonden ze dat het strenger en beter moest, maar niet principieel anders. Volgens Harambam gingen daardoor bij veel mensen de alarmbellen rinkelen. Consensus is hier dus een reden voor argwaan. Maar dit is nu net geen sterk argument. In de geschiedenis zie je vaak dat er in tijden van oorlog of andere rampen tijdelijk consensus is. Je loopt de brandweer niet voor de voeten. Daarom wordt er ook soms een kabinet van nationale eenheid gevormd. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak nodigde Churchill meteen de oppositie uit om in zijn regering zitting te nemen. Hij regeerde dus met Tories én Labour (zijn beroemde War Cabinet). Tijdelijke consensus is een teken dat politici bereid zijn over hun eigen schaduw heen te stappen en partijvoorkeuren tijdelijk opzij te zetten. Als je dat verdacht vindt ga je wel erg met het complotdenken mee.

Wat we complotdenkers moeten meegeven is dat er inderdaad complotten bestaan, afluisterpraktijken, doofpotaffaires, fraude, criminele netwerken, achterkamertjespolitiek. De farmaceutische industrie in de Verenigde Staten werd er in 2008 op betrapt dat ze jarenlang alleen de positieve resultaten van antidepressiva in wetenschappelijke tijdschriften liet komen. Zoiets wordt ontdekt en onderzocht en komt uit. En hopelijk verandert het daarna. Dit is één voorbeeld. Maar rechtvaardigt dit complotdenken? Er is een verschil tussen onderzoek naar een mogelijk complot en complotdenken, dat overal complotten meent te zien.

Los van specifieke complotten zijn er grote ontwikkelingen in de wereld die mensen zorgen baren. Zoals de toenemende digitalisering van de wereld, met alle controlemogelijkheden en de privacy-problematiek die daarmee samengaat. We weten inmiddels dat China apparatuur voor gezichtsherkenning gebruikt en exporteert en dat verschillende grote Tech-bedrijven uit de Verenigde Staten ook gezichtsherkenning ontwikkelen. Een aantal van de grootste (Amazon, IBM en Microsoft) heeft de politiek gevraagd om regels op te stellen over wat wel en niet mag met zulke software. Ze willen duidelijke ethische richtlijnen en hebben de ontwikkeling van gezichtsherkenning zelfs stopgezet tot die richtlijnen er zijn. Ook hier zitten dus meerdere kanten aan het verhaal. De Verenigde Staten zijn geen China. Deze en andere spannende zaken gaan de komende jaren allemaal spelen. Het gevoel machteloos te zijn in een steeds complexere en technologisch doorgedraaide wereld kan ik mij heel goed voorstellen.

We leven in een systeem waarin de rijken steeds rijker worden. De allerrijkste 1 % van deze aardbol bezit evenveel vermogen als de armere helft van de wereldbevolking. Ik verzin dit niet: de helft! (bron OxfamNovib) Op economisch gebied zien we enorme belangenverstrengelingen en deals, waar politiek nauwelijks tegenin te gaan is. De suikerlobby, de chemielobby, Big Pharma, enzovoort. Oliemaatschappijen hebben er in de Verenigde Staten jarenlang voor gelobbyd milieuwetgeving tegen te houden. De onderonsjes tussen ExxonMobil-baas Lee Raymond en president George W. Bush waren legendarisch. Het heeft klimaatbeleid in de Verenigde Staten jaren op achterstand gezet. Met oliegeld werden bovendien wetenschappers betaald om de klimaatwetenschap in diskrediet te brengen, iets waar we nog steeds last van hebben.

In Europa zien we hoe multinationals allerlei voordelen krijgen, zoals dat ze nauwelijks belasting hoeven te betalen en dat Europese regels en verdragen op hun voorwaarden worden geformuleerd. Daardoor is het heel lastig om wetgeving door te voeren voor milieu en volksgezondheid. Keer op keer blijken belangen van grote bedrijven belangrijker te zijn dan de gezondheid van mens, dier en aarde. Maar zegt dit iets over geheime genootschappen en een groot duivels plan? Nee, dit zijn praktijken die door veel politieke partijen worden goedgekeurd. Zolang mensen steeds weer neo-liberale regeringen kiezen die dit allemaal wel best vinden, zal dit niet veranderen. Het is dus aan onszelf om hier verandering in te brengen.

Waar het lastiger wordt om feit en fictie van elkaar te scheiden zijn de grote zaken van seksueel misbruik. Het grootschalige seksuele misbruik binnen de katholieke kerk is jarenlang in doofpotten gehouden, wat je dus ook complot kunt noemen. En zoals ik al noemde loopt op dit moment het onderzoek naar het pornonetwerk van Jeffrey Epstein, met veel minderjarigen als slachtoffer. Er gebeuren verschrikkelijke dingen in de wereld en natuurlijk moeten die uitgezocht worden. Maar de verhalen van complotdenkers helpen daar niet bij. Door het vele nepnieuws, de sensatie en de leugens worden de echte zaken eerder vertroebeld. Waar complotten naar buiten kwamen was dat niet dankzij complotdenkers maar dankzij onderzoeksjournalisten, juristen, politici, historici en getuigen.

Hebben complotdenkers dus een punt? Ja in zoverre dat er inderdaad complotten bestaan. Nee in zoverre dat ze niets bijdragen aan de kennis en discussie daarover. Alles wat we over (aantoonbare) complotten weten hadden we ook zonder hun geweten. Als je echt een punt hebt hoef je bovendien geen feiten te vervalsen en ook geen informatie te verdraaien of achter te houden.

Onze huidige tijd

Laten wij terugkeren naar de huidige tijd, de maanden van de corona-pandemie. Complotfantasieën zijn uitgebarsten over de wereld. Facebook staat vol met de meest ongeloofwaardige verhalen. Ook mensen van wie ik het helemaal niet verwacht had en die ik eerder in linkse of groene hoek had ingeschat, delen opeens gedachtegoed van extreem-rechtse sites. In de laatste maanden vinden we alle patronen van complotdenken terug: feiten die niet uitkomen worden genegeerd, cijfers worden verdraaid of vervalst, de context en geschiedenis worden weggelaten of gebagatelliseerd.

‘Politiestaat!’ riepen verontwaardigde complotdenkers toen hun demonstratie tegen de lockdown verboden werd, ‘Verdeel en heers!’ Het ging erom dat een eerdere demonstratie tegen racisme, georganiseerd door Black Lives Matter, wel was toegestaan. Beide demonstraties zouden op het Malieveld in Den Haag zijn. Waarom werd de ene toegestaan en de andere verboden? ‘Hier moet een geheim plan achter zitten!’ Maar de demonstranten tegen racisme hielden zich keurig en met fantasie aan de corona-maatregelen (anderhalve meter, mondkapjes) terwijl de organisator van het anti-lockdown-protest, Viruswaanzin, van tevoren had aangegeven daar geen boodschap aan te hebben. In het verbod door de burgemeester werd dit expliciet als een van de redenen genoemd. Risico voor de volksgezondheid dus. Weer vergaten complotdenkers de context, de voorgeschiedenis, de logica. We zien steeds hetzelfde patroon.

Ik ga nu niet de hele discussie herhalen want die wordt al op veel plekken gevoerd. Wel wil ik één casus uitwerken: degene die het felst beschuldigd wordt, die tijdens anti-lockdown demonstraties doodsverwensingen naar zijn hoofd geslingerd krijgt en over wie oproepen tot moord op T-shirts staan.

Bill Gates

Bill Gates spendeert via de Bill and Melinda Gates Foundation miljarden aan liefdadigheid, met nadruk op gezondheid, scholing en ontwikkeling van vooral arme streken van de wereld. Zijn hulp is transparant in die zin dat je op de site van de Foundation precies kunt zien waar het geld aan gespendeerd wordt, waar het terecht komt en wat de overwegingen zijn. Er wordt gezegd dat alles op vaccinatie gericht is maar dat is niet waar. Tegen malaria helpt Gates niet alleen door medicijnen te betalen maar ook door miljoenen klamboes te doneren. Daarmee heeft hij heel veel levens gered. De Foundation steunt medicijnen, vaccins, medische apparatuur, landbouw, scholing, onderwijs en bibliotheken. Bill Gates verdient er geen geld aan, hij betaalt juist. Zijn streven is om 95% van zijn vermogen aan ontwikkeling, gezondheid en armoedebestrijding te geven.

Maar op internet circuleren hele andere verhalen. Er wordt gezegd dat deze multimiljardair en filantroop de hele wereld verplicht wil vaccineren om daar geld mee te verdienen, dat hij een deel van de mensheid wil elimineren om overbevolking tegen te gaan én dat hij het coronavirus als biologisch wapen heeft uitgedacht. En zoals de slechterik in een goede James Bond-film, heeft hij zijn plannen vooraf bekendgemaakt, in toespraken en interviews. Wat is hier aan de hand?

Beschuldiging 1: Bill Gates wil alle mensen verplicht laten vaccineren

Als je zijn woorden hoort en zijn daden ziet, dan kan ik mij voorstellen dat hij voor verplichte vormen van vaccinatie is (net zo als VVD, D66 en SP in Nederland trouwens). Daar kun je het mee eens of oneens zijn maar het is geen reden hem te demoniseren. Wat hij gezegd heeft is iets anders, namelijk dat een vaccin ‘voor de hele wereld beschikbaar moet zijn’. Dat is een belangrijke opmerking die Gates’ filosofie weergeeft. Hij is namelijk erg tegen de politiek van Big Pharma om exorbitant hoge prijzen voor medicijnen te vragen. Na het verkrijgen van een patent wordt de prijs van een geneesmiddel soms in één dag vertwintigvoudigd (ik overdrijf dit niet). In tegenstelling tot wat je misschien dacht is Bill Gates daar fel tegen, omdat arme landen er de dupe van zijn. Ook vindt hij het zorgelijk dat farmaceuten vooral medicijnen ontwikkelen tegen ziekten uit de rijke landen, waarmee nu eenmaal het meeste geld te verdienen is. Aan een malariamiddel voor Afrika of Zuid-Oost Azië verdien je niet zoveel. Daarom investeert Bill Gates in medicijnen en vaccins voor arme landen en zegt dat die ‘wereldwijd voor iedereen beschikbaar’ moeten zijn. Geen patenten en geen marktprijzen. Dit is een politiek statement, je zou het zelfs als sneer naar Big Pharma en het westerse beleid kunnen zien.

Complotdenkers zeggen dan: ‘Zie je wel, hij wil iedereen verplicht vaccineren!’ Maar als je de context meeneemt snap je dat Gates iets heel anders bedoelt. Lees dus goed, zou ik zeggen, wees precies, zoek de context van uitspraken, in plaats van iemand meteen tot een griezel te maken.

Beschuldiging 2: Bill Gates wil 10 miljoen mensen uitroeien

‘Genocide’, ‘Depopulatie door vaccins’, lezen we op complotsites. Waar komt dit verhaal vandaan? Er is geen enkele aanwijzing voor. Er zijn verschillende bronnen waar complotdenkers het vandaan kunnen hebben. De eerste is dat Gates gezegd heeft dat een vaccin bijwerkingen kan hebben. Als bijna de hele wereld gevaccineerd is kunnen er dus miljoenen mensen bijwerkingen krijgen. Een vaccin moet veel meer levens sparen, anders heeft het geen zin, maar die bijwerkingen ziet Gates als een probleem. Hij betaalt onderzoek om bijwerkingen zoveel mogelijk te verminderen. Ik lees hier geen moordplannen in.

Een andere mogelijke bron is een beroemde TedTalk uit 2015 waarin Gates juist het tegendeel zegt. Hij waarschuwt dat de wereld niet is voorbereid op een pandemie en dat er daarom wel eens miljoenen doden kunnen vallen, ‘misschien wel 10 miljoen’, als we ons niet beter voorbereiden. Gates roept ons wakker, ‘Doe iets!’, zeker na de Sars- Mers- en Ebola-epidemieën die we kort na elkaar gehad hebben. Ik raad iedereen aan deze TedTalk te bekijken. Maak wel eerst je hoofd leeg zodat daar geen complotten rondzweven. Kijk naar de man en luister.

Een derde bron waar de moordbeschuldiging vandaan kan komen is wat Gates gezegd heeft over overbevolking. Hij heeft verschillende keren gezegd dat het verbeteren van de gezondheid in arme landen de groei van overbevolking afremt (TedTalk 2010, interviews). Dit is blijkbaar ingewikkeld dus denk even mee. De vraag aan Gates was: als we de wereld gezonder maken en kindersterfte verminderen, neemt dan de overbevolking niet explosief toe? Volgens Gates juist niet. Armoede maakt dat mensen veel kinderen krijgen, waardoor er veel monden te voeden zijn en de armoede blijft. Een vicieuze cirkel. Als je gezondheid bevordert en kindersterfte vermindert, leidt dit er eerst toe dat meer kinderen overleven, maar daarna dat ouders ervoor kiezen minder kinderen te krijgen. Dit is een historisch-statistisch feit. In landen waar de welvaart is toegenomen is dit al gebeurd, daar is de bevolkingsgroei afgenomen. ‘The faster we improve health, the faster family size goes down’.

Complotdenkers zeggen dan: ‘Zie je wel, Gates wil mensen elimineren om de overbevolking tegen te gaan’. Maar dat zegt Gates helemaal niet. Hij ziet inderdaad overbevolking als een probleem (wie niet?) en hoopt dat toenemende welvaart en toenemende gezondheid ertoe leiden dat de overbevolking afneemt. Mensen die beweren dat hij een deel van de wereldbevolking wil uitroeien hebben hem gewoon niet begrepen.

Beschuldiging 3: Bill Gates zou de corona-pandemie zelf georganiseerd hebben

Als argument wordt vaak zijn TedTalk uit 2015 gebruikt: ‘Hoe kon hij toen al zo precies waarschuwen?’ Laten we weer even naar de feiten kijken. Gates waarschuwde uitvoerig tegen de mogelijkheid van een pandemie, maar een jaar eerder had ook president Obama daar al voor gewaarschuwd. Obama zei dat we, zeker na Sars, Mers en Ebola, rekening moeten houden met de mogelijkheid van een veel grotere epidemie en dat de Verenigde Staten daar niet goed op zijn voorbereid. Het filmpje van wat Obama zei is op YouTube te vinden.

De Johns Hopkins University heeft in oktober 2019 een groot project opgezet om een corona-pandemie te simuleren (Event 201, A Global Pandemic Exercise), gesteund door onder andere de Gates Foundation. Hierin werd een corona-pandemie helemaal uitgewerkt. Hoe kunnen we verspreiding tegengaan, hoe kunnen overvolle ziekenhuizen blijven functioneren, hebben regeringen genoeg middelen om in te grijpen, hoe reageert de economie? Zoveel mogelijk aspecten, inclusief de destabilisatie door nepnieuws, werden doorgenomen. Het resultaat was dat de wereld niet genoeg is voorbereid. Hun prognose was trouwens erger dan wat we nu meemaken. We hebben nog geluk dat SARS-CoV-2 een relatief mild virus is. De Johns Hopkins University is nu het best geïnformeerde instituut voor informatie over epidemieën en de global community.

Deze hele oefening is natuurlijk koren op de molen van complotdenkers: ‘Zie je wel, ze hebben het allemaal voorbereid!’ Weer draaien ze het om. Een simulatie is onderzoek, om te kijken wat er gebeurt en hoe je daarop kunt handelen. Zoals in een kantoorgebouw een brandoefening wordt gehouden, niet om het gebouw daarna in brand te steken, maar om voorbereid te zijn voor het geval dat. Een leger oefent met partnerlanden en een voetbalclub speelt oefenwedstrijden. De Johns Hopkins University had al drie eerdere grote simulaties gedaan vanaf het jaar 2001. Als regeringen eerder geluisterd hadden had dat veel ellende kunnen besparen. Er is geen enkele aanwijzing voor een vooropgezet plan.

Beschuldiging 4: In India zijn door Gates’ vaccins bijna een half miljoen kinderen verlamd

Bill Gates zou in India geëxperimenteerd hebben met kinderen, door hun vaccins tegen polio te geven die juist verlamming opriepen. Tussen 2010 en 2017 zouden daardoor 460.000 kinderen acute slappe verlamming gekregen hebben. Dit is een ziekte die ook zonder polio voorkomt en die bij deze kinderen door de vaccins veroorzaakt zou zijn. Er word ook beweerd dat de Gates Foundation hiervoor uit India is gezet en voor de rechter gesleept.

Inderdaad financierde de Bill and Melinda Gates Foundation het grote Indiase programma om polio uit te roeien. Dit programma werd ook gefinancierd door de WHO, de Indiase en de Amerikaanse regeringen en de Rotary Club. Het programma was succesvol en in 2014 werd India polio-vrij verklaard. Dat was een grote prestatie. Maar al gauw bleek dat in de dezelfde tijd de non-polio verlammingen onder kinderen enorm waren toegenomen. Op een bevolking 1,3 miljard was dat een klus om te ontdekken en uit te zoeken. Er was eerst ook geen direct causaal verband aantoonbaar, maar na een paar jaar bleek de correlatie statistisch toch wel zo opvallend te zijn dat men op andere vaccins is overgestapt. Daarna, van 2017 op 2018, zakte het aantal non-polio verlammingen weer.

De beschuldiging dat vaccins als bijwerking non-polio verlammingen veroorzaakten is dus gegrond. Wat niet klopt is dat Bill Gates ‘met mensen experimenteerde’. Er waren twee vaccingroepen, de ene oraal, de andere via injecties. De orale bevatten een verzwakt poliovirus, zodat het lichaam zelf zich ertegen kon verdedigen. De andere bevatten vooral tegenstoffen. Men had voor de orale gekozen, niet om te experimenteren maar omdat ze de het effectiefst waren. Maar wat bleek nu? Juist in gebieden waar men de orale had toegepast, daar kwamen de meeste nieuwe gevallen van non-polio verlamming voor. Toen dit na een paar jaar aantoonbaar werd, is men van vaccin veranderd. Dat Gates ’experimenteerde’ en voor de rechter gesleept is, is erbij bedacht. De Gates Foundation is vanaf het begin tot nu betrokken geweest en er loopt geen rechtszaak.

Nu is er wel iets vreemds aan deze zaak. Namelijk dat er moeilijk iets over te vinden is. Persbureau Reuters heeft in een fact-check gezegd dat de beschuldiging ‘onwaar’ is, wat dus niet klopt. Op de site van de WHO staat er niets over. Je moet je informatie uit medische tijdschriften halen. Als je op de site van de WHO de jaaroverzichten ziet, kun je wel de non-polio verlammingen eruit lichten en de jaren bij elkaar optellen. Dan kom je inderdaad op ongeveer 460.000 gevallen, die dus door het orale vaccin veroorzaakt kunnen zijn. Het was zuiver geweest als hierover een concluderend artikel stond, met een aanbeveling om dit soort dramatische bijwerkingen in de toekomst te voorkomen. Het kritische tijdschrift Indian Journal of Medical Ethics suggereerde dat het polio-programma voor de westerse geldschieters zo prestigieus was dat de bijwerkingen niet genoemd mochten worden. Zoiets mag natuurlijk nooit. Op de site van de Bill and Melinda Gates Foundation staat wel iets over de bijwerkingen, maar zonder de aantallen slachtoffers te noemen. Er staat dat het orale vaccin een kleine hoeveelheid verzwakt poliovirus bevat, dat dit in sommige gevallen kan muteren en verlammingen veroorzaken. Ontwikkeling van betere vaccins wordt gesteund. Meer openheid over de bijwerkingen was hier op zijn plaats geweest, zeker voor de transparantie die Bill Gates zelf voorstaat.

Beschuldiging 5: Bill Gates wil alle mensen ‘microchippen’

Bill Gates zou alle mensen mét het vaccin een microchip willen inplanten. Antivax-held Robert Kennedy jr. (de zoon van de vermoorde Robert Kennedy) zegt zelfs dat we via die chip van afstand gevolgd en beïnvloed kunnen worden. Het microchip-verhaal is onder andere in de wereld gekomen omdat er inderdaad onderzoek is gedaan naar de mogelijkheid van digitale codes waaraan je kunt zien waartegen iemand is ingeënt. Dit onderzoek is gedaan door het Massachussets Institute of Technology (MIT) en is mede gefinancierd door de Gates Foundation. Het was bedoeld ter vervanging van het oude vaccinatieboekje én van moderne medische dossiers, omdat beide voor arme landen niet werken. Of iemand al gevaccineerd is, is in veel landen en gebieden gewoon niet na te gaan. De onderzoekers ontwikkelden een methode waarbij minuscule nanokristalletjes met naaldjes onder de huid geprikt worden. Die kristalletjes, ook quantum dots genoemd, geven licht. Dit is alleen waar te nemen via daartoe ontwikkelde afleesapparatuur. De vorm waarin de kristalletjes worden ingebracht geeft aan waartegen iemand ingeënt is. Op initiatief van de Gates Foundation is onderzoek gedaan in drie landen (Kenia, Malawi en Bangladesh) of er draagvlak is voor deze methode. Het wordt (nog) niet niet toegepast.

Ik kan mij voorstellen dat sommige mensen schrikken van de vergaande technologisering van de geneeskunde die hier plaatsvindt. Tegelijkertijd is de claim dat Gates met het vaccin microchips wil inbrengen ongegrond. De nanokristalletjes moeten in een aparte handeling in de arm geprikt worden en dat kan niet ongemerkt gebeuren. De claim van de complotdenkers is een sensatieverhaal, dat op een verkeerde interpretatie van bestaand onderzoek is gebaseerd.

Beschuldiging 6: Bill Gates zei zelf dat hij miljarden aan zijn investeringen verdient

Er wordt vaak beweerd dat Bill Gates dik verdient aan zijn schenkingen, dat hij elke dollar die hij investeert 20 keer terug verdient. Dus 10 miljard dollar levert hem 200 miljard op. ‘Dat heeft hij zelf gezegd’. Maar in het filmpje waarin hij dat zegt is overduidelijk geknipt. In het originele interview zegt hij dat elke dollar die hij in gezondheidszorg investeert, op termijn 20 keer meer oplevert voor het gebied. Dus voor het gebied! Toegenomen gezondheid, werk, inkomen, koopkracht, scholing enzovoort. Dit is uitgerekend door een Deense non-profitorganisatie, Copenhagen Consensus Center, die onderzoek doet naar de effectiviteit van ontwikkelingshulp. In het filmpje dat viraal gegaan is, is een deel van de zin weggeknipt, waardoor het lijkt of Bill Gates zelf elke investering in twintigvoud terugkrijgt. Dit kan alleen moedwillig gedaan zijn (in dit geval door Perma.cc., die het filmpje online gezet heeft).

Van de zes beschuldigingen is er dus maar één gedeeltelijk waar. En ook daar zijn dingen bij bedacht. De andere vijf zijn duidelijk onwaar en niet zo weinig ook: gewoon gelogen met verdraaide feiten en verkeerd begrepen uitspraken. Dat kan niet per ongeluk zijn want je kunt het allemaal op films zien en op sites lezen. Voor de zoveelste keer zien we dat complotdenkers de waarheid manipuleren en in hun vooropgezette verhaal passen. Dat Bill Gates het brein achter de pandemie zou zijn en uitdenker van moordplannen blijkt nergens uit.

Is er helemaal geen kritiek op hem mogelijk? Natuurlijk wel, hij is een mens (althans degenen die niet in Reptilians, Annunaki of andere galactische indringers geloven gaan daar vanuit). Recentelijk is bekend geworden dat hij twee bijeenkomsten met Jeffrey Epstein gehad heeft. Het ging over geld en donaties voor goede doelen, maar het is wel een klap in het gezicht van alle misbruikte vrouwen. Trump kwam veel vaker bij Epstein en heeft gezegd dat hij het een leuke kerel vond, maar Trump komt overal mee weg en zijn aanhangers raakt het niet. Maar Bill Gates had zoiets niet moeten doen. Hij heeft zelf toegegeven dat het een grote miscalculatie was. Andere kritiek is dat Gates met veel geld en know-how de digitalisering van de wereld opvoert. Dat is waar, dat doet hij, maar dat doen Google, Apple, Facebook en vele anderen ook en daar maken wij allen gretig gebruik van. Google weet vast al dat je dit artikel leest. En je vingerafdruk staat in je paspoort. De angst dat er in de toekomst bij die vingerafdruk komt te staan of je wel of niet gevaccineerd bent, is niet ongegrond. Nu mag dit (nog) niet volgens de wet, maar we weten niet hoe hier over tien jaar over gedacht wordt. Het is alleen niet aan Bill Gates en ook niet aan geheime genootschappen, maar aan de politiek en maatschappelijke discussies, en dus ook aan ons, of en hoe dit soort dingen toegepast worden.

Zwartkijnen

Begin juli kwam er op Facebook een bericht langs. Er was een paar dagen eerder een andere variant van het coronavirus ontdekt (variant D614), die al een paar maanden rondwaart maar nog weinig effecten heeft gehad. Wetenschappers waren het aan het onderzoeken. Meteen verscheen er een foto van een laboratorium met het bijschrift: ‘De eerste was niet goed gelukt’. Het werd binnen een dag 256 keer ‘geliked’, ook door vrienden van mij.

Het leek me humoristisch bedoeld, maar tegelijkertijd vroeg ik me af: hoe kun je zo zwart kijken? Dat je meteen denkt aan laboranten die een virus ontwikkelen om mensen ziek te maken. Besef je dat je honderden mensen veroordeelt en beschuldigt zonder dat je ze kent? Het kan je buurman of buurvrouw zijn die in een laboratorium werkt, of je oud klasgenoot. Opeens is die een onmenselijk monster met moordplannen. Zonder enige aanwijzing daarvoor, gewoon fantasie, horrorbedenksel. Hoe heb je je brein zo negatief geprogrammeerd dat dit is wat je denkt? Probeer het je eens zo concreet mogelijk voor te stellen. Wanneer kwam de laborant voor het eerst thuis met een geheime opdracht: ‘We moeten een virus ontwikkelen dat duizenden mensen pijn gaat doen’. ‘Is er iets schatje?’, ‘Eh nee hoor, niks’. Wanneer kwam Hugo de Jonge, voorheen leraar op de basisschool en staflid, daarna wethouder, staatssecretaris en sinds kort minister – wanneer kwam hij voor het eerst thuis met zijn geheim: ‘Vanaf nu mag ik niet meer mijn idealen volgen maar moet ik moordplannen uitvoeren. We gaan mensen ziek maken en allemaal verplicht vaccineren, waarna ze nog zieker worden en dan kunnen farmaceuten heel veel geld verdienen’. Hoe kom je erop? Waarom zouden politici automatisch onmenselijke monsters zijn? Ken je er een? Heb je je wel eens in zijn of haar leven verdiept? Dit zijn zo de gedachten die door me heen gaan als ik zulke negatieve bedenksels op Facebook zie langskomen.

Wat doe je met jezelf als je de hele dag dit soort negatieve gedachten door je heen laat gaan? Ik kan mij niet voorstellen dat het geen invloed heeft op hoe je je voelt, hoe je nieuwe informatie ontvangt en zelfs hoe je in de wereld staat. Op YouTube, onder de genoemde speech van president Kennedy, staan wat reacties van mensen die werkelijk geloven dat Kennedy het over Illuminaten had. ‘Jij durfde de strijd met de geheime machten aan te gaan, dank je wel. En toen hebben ze je vermoord’ – dat soort teksten. Degenen die dit schreven merken dus de hele speech niet op dat het over de Koude Oorlog en de Sovjet-Unie gaat. Context en achtergrond worden volledig genegeerd, zelfs sommige zinnen van Kennedy worden blijkbaar niet gehoord. De speech zou heel onlogisch zijn als het over de geheime genootschappen ging. Dit zegt iets: alleen maar horen wat je wilt horen, een soort zelf-hersenspoeling. Niet één keer doorzoeken wat de context is, niet één keer kritisch vragen of je idee wel klopt. Hoewel complotdenkers op alles kritiek hebben is hun denken eigenlijk heel onkritisch. Tegelijkertijd is het extreem argwanend, want werkelijk achter alles wordt een slechte bedoeling gezocht.

Wakker? Stay Awake!

Wat we vaak lezen is dat complotdenkers zichzelf ‘wakker’ noemen en zich rekenen tot een kleine groep ‘wakkeren’ die doorheeft hoe de wereld in elkaar zit. Maar in werkelijkheid wordt juist de hele dynamiek van de politiek platgeslagen en eendimensionaal gemaakt. De complexiteit van de geschiedenis, de dromen en idealen, machtsbelangen, omstandigheden, ook dat dingen soms anders gaan dan je hoopte, wordt allemaal versimpeld tot één plot: groep schurken wil wereldmacht. Wat volledig mist is een perspectief, het besef dat dingen meer kanten hebben. André Krouwel en Jan-Willem van Prooijen, onderzoekers aan de VU Amsterdam, noemen dit ‘complexiteitsreductie’. De winst van deze onkritische, of mag ik zeggen: goedgelovige, houding is dat je altijd gelijk hebt. De prijs is dat anderen gestigmatiseerd worden als kwaadaardige monsters of naïeve gehersenspoelde meelopers, ‘sheople’ in complotjargon (kruising tussen sheep en people). Hoe ‘wakker’ is het om bang te zijn voor onbewijsbare en vaak bewijsbaar-onware horrorverhalen?

In de geschiedenis zien we telkens weer mensen opstaan die helpen, die de armen uit de mouwen steken en gaan vechten voor mensenrechten en waardigheid. Zoals Nelson Mandela, bisschop Desmond Tutu, de Dalai Lama. Maar ook veel minder bekenden. In vluchtelingenkampen aan de grens van Syrië of Birma of waar dan ook, zijn mensen aan het helpen. In de afgelopen maanden hebben we wereldwijd zorgverleners ongelooflijk mooi werk zien doen. Dat is wat ik liever ‘wakker’ noem. Het zijn mensen die hoop en vertrouwen hebben, die bereid zijn ontberingen en beperkingen te accepteren, die al hun creativiteit aanwenden om te doen wat ze kunnen. Als ze alleen argwanend en negatief naar de ontwikkelingen keken, zouden ze daar niet staan. Desmond Tutu was diep geraakt door alle hulp tijdens de Ebola-epidemie in Afrikaanse landen, toen artsen en vrijwilligers uit de gebieden zelf maar ook uit andere landen kwamen helpen om levens te redden. ‘Die mensen hadden ook gewoon in Frankrijk kunnen blijven, of waar ze dan ook vandaan kwamen’.

Is je wel eens opgevallen dat Nelson Mandela, de Dalai Lama en bisschop Desmond Tutu nooit over die grote en enge samenzwering spreken? Terwijl dit mensen zijn die onderdrukking hebben meegemaakt en die echt wel inzicht hebben in de machtsverhoudingen in de wereld. Zij kennen de donkere en de lichte kanten van de mens én van de politiek. En toch spreken zij niet over machthebbers op de achtergrond of duivelse plannen en slechte bedoelingen. Zij zijn oplettend en eerlijk, scherp waar nodig, maar niet argwanend. Geen van de drie. In plaats van zich in boosheid en weerstand vast te bijten, hebben zij bruggen geslagen, ook naar hun vijanden. Nelson Mandela, toen hij president werd, stelde de Waarheidscommissie in, om de pijn van onrecht te erkennen en toch samen door te bouwen aan de toekomst. De Dalai Lama en Desmond Tutu, inmiddels oude mannen, vrienden, hebben samen een prachtig boek geschreven, het Boek van Vreugde. Daarin kijken ze met bewondering naar de mens en diens streven de wereld een mooie en rechtvaardige plek te maken. Met veel respect spreken zij over de wil en bereidheid van mensen om te helpen, te verzoenen, om vrede te sluiten en, zelfs als de pijn onvoorstelbaar groot is, te vergeven. Mooier dan zij kan ik het niet zeggen:

‘De toekomst wordt niet bepaald door een of ander duister lot. Wij bepalen de toekomst. Wij kunnen zelf elke dag en elk moment ons leven en de kwaliteit daarvan op onze planeet scheppen en herscheppen. Die invloed hebben wij’.

Onze gezamenlijke toekomst

Wij moeten ermee leren leven dat complottheorieën blijven. Dat betekent dat er dus veel nepnieuws zal rondgaan, met alle negativiteit, stemmingmakerij en valse beschuldigingen vandien. Gezelliger zal de wereld er niet op worden. Maar het is om meerdere redenen ook echt gevaarlijk. Behalve om de ondermijnende kracht van nepnieuws – de verkiezingen van Trump en Bolsonaro laten de invloed hiervan duidelijk zien – ook omdat complotdenken de echte problemen waar we voor staan verdoezelt en discussies lam legt. Veel mensen die ‘om’ zijn en in de Grote Samenzwering geloven, staan niet meer open voor twijfel en argumenten. Alles wordt in het grote verhaal gepast, ook tegenargumenten (‘Dat is juist wat ze ons willen doen geloven’). Feiten checken is al helemaal verdacht (‘Dus jij gelooft de media’). Zo wordt discussiëren erg lastig. Terwijl het open gesprek en het feitelijke onderzoek de enige manieren zijn om erachter te komen wat er aan de hand is.

De crisis waar wij midden in zitten is zowel spannend als hoopgevend. We maken fenomenale veranderingen door. Verenigd door het gemeenschappelijke doel corona te stoppen blijkt de mensheid tot grote en creatieve stappen instaat te zijn. Wie had een jaar geleden gedacht dat in Venetië de vissen weer in helder water zouden zwemmen? Wie had gedacht dat de commerciële vliegvaart aan banden gelegd kon worden? Wie had voor mogelijk gehouden dat de CO2-uitstoot in een paar maanden tijd tot wel 17 % kon dalen? Het kan dus. In veel landen en steden worden nu plannen gesmeed om met de wederopbouw ook structureel te vergroenen, zoals de Green Deal van de Europese Commissie en de plannen van Milaan, Turijn en Parijs om hun stad duurzaam in te richten. Dit zijn dingen waar we een jaar geleden alleen maar over konden dromen. Uit peilingen (internationaal) blijkt dat veel mensen deze periode als verbindend hebben ervaren, vooral de grote betrokkenheid en solidariteit. Volgens onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau zien veel Nederlanders de crisis (ook) als kans, voor zichzelf om na te denken over wat écht belangrijk is in het leven, en voor de samenleving omdat er meer verandering mogelijk blijkt dan we hadden gedacht.

Ik ben niet de eerste en ook niet de enige die een link legt tussen de huidige pandemie en de klimaatcrisis. In een interessant artikel in Current Biology maken vijf onderzoekers de vergelijking van de corona-pandemie met twee andere grote crises van deze tijd, klimaatverandering en vernietiging van biodiversiteit (oftewel het uitsterven van soorten). Alle drie de crises hebben eenzelfde patroon, namelijk dat het probleem onderhuids al lang gaande is voordat je er iets van merkt. Bij corona gaat dit in een paar weken, bij de andere twee in tientallen jaren, maar de structuur is dezelfde. Doordat de opmars van Covid-19 eerst ongemerkt blijft, reageren politiek en medici pas als de epidemie al ver gevorderd is. Dan is het dus te laat en neemt de golf nog lang toe, ook nadat er maatregelen genomen zijn. Als de lockdowns één week eerder waren ingesteld had dat in Groot-Brittannië 17.000 doden gescheeld en in de Verenigde Staten 45.000, zo berekenden de onderzoekers.

Vertaald naar de andere crises, de opwarming van de aarde en het uitsterven van soorten, zien we dat die ook al over een kritische grens heen zijn, terwijl de politiek pas langzaam in actie komt. De golf zal dus nog lang doorgaan, tientallen jaren, ook als we nu fors klimaatbeleid inzetten. Als we deze crises in de komende veertig of vijftig jaar willen keren zal het een hele klus worden de medewerking van de samenleving te krijgen. Want we moeten maatregelen volhouden en dus ook beperkingen accepteren, terwijl we de eerste jaren nog geen resultaat zien. Dat vraagt inzet, niet voor eigenbelang maar voor het grotere geheel: de medemens, de gemeenschap, toekomstige generaties, de natuur, de aarde. Het vraagt vertrouwen en een lange adem, want zonder die twee is klimaatbeleid onmogelijk. Dit brengt ons weer terug bij de complotdenkers…

We hebben in de afgelopen maanden gezien dat er onder complotdenkers en ook mensen die misschien niet in hardcore-complotten geloven maar wel hun hele tijdlijn vol zetten met anti-lockdown en anti-social-distance berichten, grote weerzin is tegen de opgelegde beperkingen. ‘Het voelt niet goed’ lezen we zo vaak. Dat kan natuurlijk maar daar is het ook niet om te doen. Het gaat om risicovermindering. Dat is statistiek, dat is gezond verstand, dat is verantwoordelijkheid nemen. De meeste mensen doen het nog meer voor de ander dan voor zichzelf. Als je het langs de meetlat ‘voelt het goed?’ legt kom je vooral bij je eigen welzijn uit en niet bij dat van de ander of de maatschappij als geheel.

‘Je hebt slechts vijf tot tien procent van de bevolking nodig die in zekere mate in samenzweringen gelooft om instabiliteit in een land te creëren’, zeggen Krouwel en Van Prooijen. Als we in de toekomst de klimaat- en milieucrises willen aanpakken, als we toekomstige pandemieën willen beperken (de dierenmarkten in China zijn weer open) én een rechtvaardiger wereld willen bouwen, kan complotdenken dus desastreus zijn. Met veel nepnieuws en pseudo-wetenschap kan klimaatbeleid en elk ander beleid in diskrediet gebracht worden en gesaboteerd (‘Onze vrijheden worden afgenomen! Totalitair!’). Op complotsites is men zich al aan het warmlopen. Er is dus echt werk aan de winkel.

Bronnen:

Anna Merlan, Republic of Lies. American Conspiracy Theorists and Their Surprising Rise to Power, Cornerstone 2020;Christopher Hodapp & Alice von Kannon, Conspiracy Theories & Secret Societies for Dummies, Wiley 2008;Maarten Reijnders, Complotdenkers. Hoe gevaarlijk is het geloof in samenzweringstheorieën? Aspekt Uitgeverij 2016; Historia, Complottheorieën, feit of fictie, 2018; Volkskrant Special: Corona en complotten, 4 juli 2020; John Oliver, Coronavirus Conspiracy Theories; medium.com; www.newyorker.com; www.theatlantic.com; www.deingenieur.nl; Steve Bannon: Daily Beats 19 aug. 2016; The Guardian, 10 maart 2018;

Viruswaanzin: Joke Kaviaar: www.krapuul.nl/blog/aluhoedjes-en-extreem-rechts-een-gevaarlijke-mix; Shit-ik-ben-politiek-activist-geworden, NRC 25 juni 2020; Volkskrant: Viruswaanzin: wat klopt er van de argumenten; Is het virus eigenlijk al weg?;

Medicijnen: www.theguardian.com: How were medical journals and WHO caught out over hydroxychloroquine? 3 juni 2020 ; www.cbg-meb.nl: coronacocktail geen bewijs, wel risico, medicijn tegen coronavirus en beschikbaarheid; www.gezondheidswetenschap.be: Coronavirus, Geneesmiddelen bij behandeling Covid-19;

Illuminati:Terry Melanson, Perfectibillists. The 18th Century Bavarian Order of the Illuminati, Trine Day 2009 (uitvoerigste boek over Illuminati);Eberhard Weis, Die Weimarer Klassik und ihre Geheimbünde, ed. Walter Müller-Seidel & Wolfgang Riedel, 2003;Mark Dice, The Illuminati, Facts & Fiction, Resistance 2009 (complotboek);

Protocollen: Klaas Smelik, De zeven levens van de Protocollen van de Wijzen van Zion. De paradoxale geschiedenis van het belangrijkste antisemitische geschrift. Aspekt, 2010;

Nieuwe complottheorieën:www.doorbraak.eu: Harry Westerink; John Coleman, Conspirators’ Hierarchy: the Committee of 300; Elizabeth Flock, “Bohemian Grove: Where the rich and powerful go to misbehave”, The Washington Post, June 15, 2011; www.theransomnote.com; Ian Richardson, Andrew Kakabadse & Nasda Kakabadse, Bilderberg People, Elite Power and Consensus in World Affairs, Routledge 2011;

Pedofiele netwerken: Dimitri Tokmetzis, De correspondent, Pizzagate, of hoe nepnieuws en complottheorieën hun weg vinden naar een breed publiek 25 april 2018;Merlin, Republic of Lies; Reijnders, Complotdenkers;

Open brief:FREEDOM NEEDS TRUTH, Free the Slaves, Oct 22, 2020;
Ook op andere sites, o.a. Medium.com.;

Patronen:Dice, Illuminati, Facts & Fiction;White, Who Are the Illuminati; Facebook-berichten; YouTube-films;

Agenda 21 United Nations Conference on Environment & Development, Rio de Janerio, Brazil, June 1992; Frank White, Who Are the Illuminati, 2013;

Kennedy:John Fitzgerald Kennedy Library, Speeches; J.F. Kennedy: The President and the Press (YouTube);InfoWars (site van Alex Jones) Kennedy;

WikiLeaks:WikiLeaks.org; Wikipedia.org;Jaron Harambam, Volkskrant, 4 juli 2020;Wetenschappelijke desinformatie-campagnes: Naomi Oreskes & Erik M. Conway, Merchants of Doubt. How a Handful of Scientists Obscured the Truth on Issues from Tobacco Smoke to Climate Change, Bloomsbury, 2011;

Manipulation of Global Warming:https://www.ucsusa.org/resources/manipulation-global-warming-science; www.ucsusa.org/resources/climate-change-research-distorted-and-suppressed#6_2005;De Correspondent, De afgelopen 30 jaar stootten we meer co2 uit dan in alle jaren daarvoor. Dit zijn de drie oorzaken;

Bill Gates:
TedTalk Bill Gates 2015: The next outbreak. We’re not ready;GatesNotes; www.cgdev.org: Pharmaceutical companies failing the poor;www.usatoday.com: Bill Gates won’t profit Remdesivir;Le Kenya et le Malawi, zones test pour un carnet de vaccination injecté sous la peau. Le Monde, 19 décembre 2019;  Quantum dot technology invisibly records vaccination history on skin. EurekAlert/AAAS, 18 Dec 2019; Kevin J. McHugh et al., Biocompatible near-infrared quantum dots delivered to the skin by microneedle patches record vaccination;Science Translational Medicine, 18 Dec 2019;  www.reuters.com: Falls claim-Bill Gates want to microchip people, False claim-Bill Gates wants microchip to fight Corona; www.bbc.com/microchipping; Indian Journal of Medical Ethics: Let us declare victory and move on;   SciDevNet  www.scidev.net: Oral poliodrops paralysis; www.reuters.com: False claim trial Bill Gates; www.fullfact.org: Polio-vaccine; www.gatesfoundation.org: polio; AFP factcheck claim Bill Gates is making 200 billion from vaccine; www.copenhagenconsensus.com;

Lockdown, peilingen en discussie: SCP; Nederlanders door coronacrisis positiever over politiek en samenleving; Cambridge onderzoek: Lockdown led to happiness rebound, after wellbeing plunged with onset of pandemic;
Bennette institute: Happiness under Lockdown;
Tutu on lockdown South Africa;

Klimaat en pandemie: Balmford A. et all., COVID-19: Analogues and lessons for tackling the extinction and climate crises, Current Biology (2020);Jan-Willem van Prooijen, The Psychology of Conspiracy Theories, Routledge 2018;Krouwel en Van Prooijen, VU interview, onderzoek-naar-complottheorieen-in-tijden-van-corona 3 juni 2020;Dalai Lama, Desmond Tutu, Douglas Abrams, Het boek van de vreugde (The Book of Joy), Harper Collins 2016;