Waarom is de vaccintwijfel zo groot in Europa?

Bij de start van het vaccinprogramma tegen COVID-19 heerst grote euforie. De testresultaten waren heel hoopgevend en binnen het jaar zouden we eindelijk verlost kunnen zijn van het moordend virus. Toch heerst bij heel wat mensen nog veel scepticisme t.a.v. het vaccin? Van waar komt dat en hoe kan dat overwonnen worden?

Het is opvallend hoe vooral in het Westen de twijfel t.a.v. virus zeer groot is. Indien het beschikbaar was zouden tussen 80 en 90 procent van de Aziaten het vaccin nemen. In Latijns-Amerika ligt dat cijfer tussen 70 en 80 procent. In Europa, met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk (79 procent) varieert het tussen 50 en 70 procent.[1]

De geschiedenis herhaalt zich

Verzet tegen vaccinatie is niet nieuw. De eerste vaccinatie was die tegen de pokken in 1796. Van meet af aan rezen er bezwaren. Op dat moment waren die vooral principieel, in de eerste plaats religieus. Ziekte werd gezien als de wil van god, daar moest men niet in tussenkomen.

Daarnaast was er bij sommigen ook een streven naar puurheid en natuurlijkheid. In die visie is een natuurlijke ziekte, hoe wreed ook, te verkiezen boven het artificieel ingrijpen van de mens. Deze visie gaat vaak gepaard met pseudowetenschappelijke opvattingen. Vaccinaties passen er niet in.

Tenslotte waren er ook politieke bezwaren, voornamelijk uit liberale hoek. Meer bepaald het libertijns argument dat een overheid een individu nooit kan verplichten tot het stellen van een bepaalde medische handeling. Het individu moet daar volledig zelf over kunnen beslissen.

De band met populisme

Veel van die argumenten worden tot op de dag van vandaag gebruikt. Opvallend is wel dat er nu een significant positief verband te zien is tussen vaccinscepticisme en het stemmen op populistische partijen. Naarmate een populistische partij meer stemmen haalt is er in dat land ook een hoger percentage van mensen dat vindt dat vaccins niet belangrijk of niet effectief zijn.

Het populistisch stemgedrag en de vaccintwijfel heeft een gemeenschappelijke grond: angst voor het onbekende, voor de toekomst. In deze coronatijden is die angst overvloedig aanwezig. Daarnaast is er een gezamenlijke afkeer tegen de elite, in dit geval Big Farma en de wetenschappers, die er volgens hen ook bij horen. Volgens The Economist is Europa “in toenemende mate een paranoïde continent, waar de hoofden van mensen gevuld worden met visioenen van vijanden, meestal denkbeeldig. Vaccins vervoegen vluchtelingen, moslims en een groot aantal anderen als de boeman van dienst.”

Vaccintwijfel en allerhande complottheorieën verspreiden zich ook gemakkelijker wanneer mensen het vertrouwen in de politieke leiders verliezen. Dat verklaart allicht voor een groot deel waarom die twijfel in Azië veel minder is dan bij ons. Bovendien is de collectieve instelling in dat werelddeel ook veel groter dan hier.

De impact van sociale media

De sociale media spelen een cruciale rol in de brede verspreiding van vaccintwijfel. Dat heeft een recente grootschalige studie in Groot-Brittannië aan het licht gebracht.

Een op drie personen wordt via facebook, youtube, whatsapp, enz. geconfronteerd met anti-vax-berichten i.v.m. COVID-19. Bij jongeren tot 34 jaar is dat bijna de helft. De impact van die berichten is verrassend groot.

14 procent van de bevolking gelooft bijvoorbeeld dat het huidige vaccinatieprogramma dient om de bevolking te kunnen controleren, bijvoorbeeld via inplanting van een chip. Bij Britten die redelijk of veel informatie over COVID-19 krijgen via YouTube loopt dat op tot 39 procent, via WhatsApp zelfs tot 42 procent. Dat is dus driemaal zoveel.

15 procent denkt dat farmaceutische bedrijven groot geld laten verdienen de enige reden is om een coronavirusvaccin te ontwikkelen. Dit stijgt tot 37 procent onder degenen die veel informatie van YouTube krijgen en 39 procent onder degenen die hun info krijgen via WhatsApp. Uiteraard is de drijfveer van die bedrijven maximale winst, maar dat doet niets af aan het wettenschappelijk onderzoek dat de productie voorafgegaan is. In die redenering kan je natuurlijk ook geen pijnstillers of bloeddrukverlagende middelen meer gebruiken en is elke vorm van anesthesie uitgesloten.

13 procent van de Britten gelooft niet dat hun regering ervoor zal zorgen dat het coronavirusvaccin veilig is voordat het wordt vrijgegeven. Bij de YouTube- en WhatsApp-gebruikers is dat dubbel zoveel”.

‘Infodemie’

Ander onderzoek bevestigt het impact van de sociale media. Duizenden Britten werden in november gevraagd of ze er honderd procent zeker van waren of ze het vaccin zouden nemen. 54 procent bevestigde dat. Nadien toonden ze de ondervraagden een aantal berichten met desinformatie, waaronder tweets van beroemdheden die beweren dat het Covid-19 vaccin onvruchtbaarheid veroorzaakt. Prompt zakte het percentage met 6 procentpunten.

In Frankrijk werd “Hold-up, retour sur un chaos” via YouTube verspreid. Het is een vernuftige maar paranoïde film, die de meest waanzinnige theorieën verkondigt over corona. Hij werd meer dan vier miljoen keer bekeken. De steun voor het vaccin is in Frankrijk zowat het laagst van heel Europa.

Hier speelt een gekend mechanisme in online berichten. Mensen met minder kennis van zaken gaan op zoek naar eenvoudige indicatoren waar ze kunnen op vertrouwen, zoals ‘likes’. In het algemeen wordt (politieke) informatie die meer likes krijgt als betrouwbaarder beschouwd. Of een bewering al dan niet een wetenschappelijke bron heeft is dan minder belangrijk dan het aantal likes. De bubbel waarin je zit en niet de wetenschap, bepaalt dan op den duur wat waar of niet waar is, wat serieus is of kwakzalverij.

De Wereldgezondheidsorganisatie waarschuwt in dat verband voor een ‘infodemie’, namelijk een overvloed aan informatie, zowel online als offline. “Het omvat opzettelijke pogingen om verkeerde informatie te verspreiden om de reactie op de volksgezondheid te ondermijnen en alternatieve agenda’s van groepen of individuen te bevorderen.”

Nog veel werk voor de boeg

In België wou eind september 37 procent van de artsen zichzelf en hun patiënten niet laten vaccineren. Dat was vóór de goede testresultaten van de verschillende vaccins bekend waren. Dat aantal zal dus ondertussen verminderd zijn. Toch zijn er nogal wat artsen die jaarlijks het griepvaccin niet nemen of twijfelen aan de veiligheid van de eerste COVID-19-vaccins.

Op basis van dit alles vrezen sommige experts dat zonder sterke publiciteitscampagnes de opname van vaccins in Europa, zelfs in landen die het goed doen, slechts 40 procent zou kunnen bedragen, terwijl er minstens 70 procent nodig is om het virus klein te krijgen.

We botsen hier op een merkwaardige ironie. In grote delen van Azië is het vaccin op dit moment niet echt nodig omdat het virus daar zo goed als volledig uitgeroeid is en eventuele uitbraken snel onder controle zijn. Uitgerekend daar is er bijna geen vaccintwijfel. Bij ons is het net omgekeerd. Hier is het virus het meest nodig terwijl de twijfel erover het grootst is.

Als we willen vermijden dat 2021 opnieuw een annus horribilis wordt, dan zal er nog een tandje moeten bijgestoken worden. De verspreiding van fake news i.v.m. corona en het de COVID-19 vaccins moet beter aan banden gelegd worden. Transparantie over de contracten met, en steun aan de farmareuzen, zou ook al heel wat argwaan kunnen wegwerken.[2]

Tenslotte zullen de overheden hun uiterste best moeten doen om via didactische campagnes de foute informatie over het vaccin weg te werken. Ook het onderwijs kan hierin een rol spelen.

Voetnoten

[1] De cijfers dateren van begin oktober, nog voor de goede testresultaten van de verschillende vaccins bekend waren. Sedertdien zijn de cijfers echter niet veel gewijzigd. Bron: Ipsos.

[2] De hele heisa rond de tweet van Eva De Bleeker is much ado about nothing. Op de site van BBC had er al zo’n tabel gestaan. Ook in zakenkranten waren er eerder al prijzen opgedoken.