Wie een vaccinoloog aan tafel zet met een willekeurige vaccinweigeraar krijgt een debat dat op emotionele gronden wordt gevoerd

Je ziet het steeds vaker gebeuren in talkshows en in de media. Een deskundige gaat, al dan niet live aan tafel, in gesprek met iemand met een ‘verfrissende mening’. Een dwarsligger zeg maar, die als leek een dilettante noot moet zijn tussen deskundigen die de wereld niet gemakzuchtig in makkelijk te verteren hakbare brokjes aan de burger voorkauwen. En dat is gevaarlijker dan je zou denken.

Je zou dit met enige fantasie het Marianne Zwagerman-effect kunnen noemen. Een sterke, eenzijdige, vederlichte en doorgaans provocerende mening zonder al te veel feitenkennis, maar zo media-ervaren en doortastend gebracht dat het lekker resoneert bij de mensen thuis. We zien het ook aan de tafels bij de talkshows, niet zelden worden complexe problemen losjes voorgelegd aan het inmiddels niet meer weg te denken gierende orakel Gerard Joling. Er is zelfs onderzoek naar gedaan; talkshows kiezen liever voor BN’ers en journalisten dan voor wetenschappers.

Kapen

De problemen met de valse balans zijn echter niet te overschatten. Het dreigt allerlei onderwerpen te kapen en het ondermijnt de kracht van de wetenschap. Kijk bijvoorbeeld naar het klimaatbeleid. Er is inmiddels brede wetenschappelijke consensus over klimaatverandering; het is letterlijk het gedrag van de mens waarom het fout gaat. Hetzelfde geldt voor de coronacrisis: deskundigen hebben een aardig beeld van hoe het virus zich gedraagt en de maatregelen die zo goed als mogelijk helpen om een pandemie af te remmen of zelfs te laten stoppen.

Ander geluid

Toch kiest de journalistiek vaak voor het opvoeren van een ander geluid. Mensen die menen dat die klimaatverandering allemaal wel mee zal vallen of een hoax is. Zogenaamde deskundigen met een afwijkend standpunt, die later bijvoorbeeld toch gewoon verbonden blijken te zijn aan de olie-industrie. Dat de journalistiek dit doet is ook niet zo gek, want het is in aanleg ook de taak van de media om niet eenzijdig te werk te gaan en te zoeken naar andere geluiden.

Onpartijdigheid is de kern van de journalistiek. Bij duiding, analyse of column ligt dit anders, maar in een informatief nieuwsverhaal dien je als journalist onbevangen ten opzichte van je onderwerp te staan en dus ook open te staan voor alle invalshoeken. Dat is ook de reden dat je in veel artikelen tegengestelde meningen ziet opdoemen. Op die manier geef je de lezer de kans om zelf een oordeel te vormen op basis van zo veel mogelijk verschillende informatie.

Misleidend

In de praktijk kan dat echter al snel misleidend worden. Het grote gevaar is namelijk dat je gewicht toekent aan een mening waar dat niet terecht is. Bijvoorbeeld omdat iemand de feiten niet op een rijtje heeft en toch boude uitspraken doet. Omdat die persoon tegenover een deskundige staat, wordt de schijn gewekt dat beide gesprekspartners gelijkwaardig zijn en wordt de waarheid slechts een kwestie van de impulsieve keuze van de lezer.

Daar komt bij dat mediabedrijven, zeker in dit huidige online-tijdperk, erg sturen op conflict en ophef. Journalisten, en zeker de talkshows, zoeken voortdurend naar ophef, zogenaamde verfrissende geluiden en andersdenkenden. Ophef scoort en trekt de lezer naar websites.

De vraag is echter of er met de huidige (online) tijdsdruk verstandig wordt omgegaan met het hele meningencircus. Het is veel te verleidelijk om in de paar uur die een journalist doorgaans tot zijn beschikking heeft snel even een paar bekende en steeds terugkerende kopstukken te bellen die met snelle quotes een clickwaardig artikel opleuken. De Rolodex van medialand, zeg maar.

Gevaar

En dan komt het gevaar van false balance keihard om de hoek kijken. Het gevaar dat de kijker of lezer twee invalshoeken voorgespiegeld krijgt en meent een weloverwogen keuze te kunnen maken uit die twee verhalen. Omdat de twee zienswijzen worden gezien en gepresenteerd als gelijkwaardig. En dat is in de meeste gevallen natuurlijk niet zo. Mensen zijn gelijkwaardig, theorieën en ideeën niet.

Wie een vaccinoloog aan tafel zet met een willekeurige vaccinweigeraar krijgt een debat dat op emotionele gronden wordt gevoerd. En dat is nou net totaal niet het domein van de deskundige. Die voelt de wetenschappelijk plicht om ook de aarzeling en de twijfel uit te spreken. Om niet alles als een vaststaand feit te brengen. Simpel omdat de wetenschap altijd ruimte moet laten voor nieuwe inzichten, veranderende omstandigheden en de mogelijkheid van een beter toekomstig onderzoek dat een ander licht op de zaak kan werpen. Goede wetenschap is ook erkennen dat je een heleboel nog niet weet en duidelijk maken dat zaken die nu waar kunnen zijn, straks er weer anders uit kunnen zien. Voortschrijdend inzicht, zeg maar.

Zekerheid

Een wetenschapper kan bijvoorbeeld nooit voor de volle 100% zekerheid zeggen dat vaccins op de langere termijn enige onvoorziene bijwerkingen hebben. Kijkt u voor de aardigheid eens naar de bijsluiter van een simpele Paracetamol. Zelfs een kleine kans is een kans en uitsluiten kun je in het leven maar heel erg weinig, behalve dat we allemaal dood zullen gaan.

In een dergelijk geval licht het gezicht van de vaccinweigeraar meteen op aan de tafels van de talkshows en hoeft hij de kwetsbare voorzet alleen maar snoeihard in te koppen. Zie je nou wel? De wetenschap weet het niet, dus mensen moeten gewoon hun eigen plan trekken. Afgaan op je gevoel en daarnaar luisteren en handelen!

Voor de kijker, luisteraar of lezer die gevoelig is voor pasklare en simpele oplossingen is de verleiding groot om de wetenschappelijke ‘twijfelaar’ subiet aan de kant te zetten en mee te gaan in de retoriek van de leek. Het debat draait dan al lang niet meer om feiten en argumenten, maar om emoties. En dat is het begin van een gevaarlijke glijdende schaal.

Gewenste versie

De mens zit nu eenmaal zo in elkaar dat we graag een eigen gewenste versie maken van wat we allemaal horen. Een variant die ons goed uitkomt, die ons hoop geeft of simpel de bevestiging dat we zelf goed bezig zijn. We functioneren nu eenmaal zo dat we voortdurend in ons eigen voordeel denken.

Als we een erg duur product hebben gekocht en bij nader inzien eigenlijk teleurgesteld zijn in het artikel, dan drukken we die negatieve gevoelens heel snel weg om maar niet toe te hoeven geven dat we zelf een verkeerde keuze hebben gemaakt. We leggen overdreven de nadruk op de positieve kanten om onze wat brakke keuze voor onszelf recht te praten.

Met andere woorden: we redeneren naar ons eigen gelijk en staan helemaal open voor alles wat in dat gelijk past. Een kritische coronademonstrant zal coronadeskundigen bij voorbaat al wantrouwen en alles aangrijpen om zijn of haar ongelijk te bewijzen.

Borreltafel

Het is de taak van de journalistiek om zo waarheidsgetrouw mogelijk informatie te verstrekken. Dissonanten die geen kennis hebben van een bepaald onderwerp in gesprek laten gaan met een deskundige vertroebelt die informatievoorziening in hoge mate en maakt van ieder debat een kakelende borreltafel in de plaatselijke kroeg.

Het is uiteraard allemaal heel gezellig, vermakelijk, ontspannend en hilarisch, maar de volgende dag zit je allemaal met een gigantische kater. De wetenschap voorop.