De schuldigen in de toeslagenaffaire

Aangezien de parlementaire enquête nog even op zich laat wachten, neemt politiek redacteur Jarne van der Poel de toeslagenaffaire alvast onder de loep.

Stel: je bent student en er valt een brief op je deurmat. Blijkbaar had je geen recht op die duizend euro studiefinanciering per maand en wekelijks gratis reizen. Je moet alles terugbetalen en uit het niets veertigduizend euro ophoesten. Ook sta je in alle systemen te boek als ‘fraudeur’. Dit moet een vergissing zijn,:je belt en mailt je suf, maar er wordt niet naar je geluisterd. Tien jaar later blijk je ook nog eens strenger gecontroleerd te zijn vanwege je afkomst.

Zo’n nachtmerrie maakten tienduizenden ouders mee die kinderopvangtoeslag ontvingen. Doordat zij hun kinderen naar een gastouderbureau stuurden dat de zaken niet op orde had, of doordat ze een kleine administratieve fout hadden gemaakt, werden ze door de Belastingdienst als fraudeurs aangemerkt. Ze moesten astronomische bedragen betalen, met grote financiële en persoonlijke problemen tot gevolg.

Ongekend leed

Dit ging jaren ongemerkt door, totdat journalisten en Kamerleden de affaire aan het licht brachten. Een onderzoekscommissie onderzocht de kwestie en bracht vorige maand een vernietigend rapport uit: mensen is ‘ongekend leed’ aangedaan en het gehele overheidsapparaat had gefaald. Het voltallige kabinet stapte daarom op. Nog niet alle feiten zijn echter boven tafel, en daarom werd deze week een parlementaire enquête aangekondigd – een nog diepgravender onderzoek en een zwaar middel. Onder andere de rol van de Tweede Kamer zal onderzocht worden: het parlement heeft immers meerdere spijkerharde wetten laten passeren.

Op die enquête moeten we nog een tijdje wachten: hij vindt pas volgend jaar zomer plaats. Met de verkiezingen op komst is het tijd om het handelen van alle politieke partijen nu al wat beter onder de loep te nemen. Kunnen we de toeslagenaffaire een bepaalde partij aanrekenen? Of zat iedereen fout?

Pijlen op VVD en Rutte

Bijna alle partijen hebben hun pijlen nu gericht op minister-president Mark Rutte en zijn VVD. Jesse Klaver van GroenLinks noemde Rutte ‘de hoofdrolspeler’ van het drama. Zelf zegt Rutte dat hij alleen politieke verantwoordelijkheid heeft, en niet persoonlijk betrokken was. Misschien vanaf eind 2019, gaf hij na een tijdje met tegenzin toe.

‘In het torentje wordt niet genotuleerd’

Toch was dat niet de conclusie van de onderzoekscommissie. In hun eindrapport waren ze kritisch op de ‘Ruttedoctrine’: het beleid om zo min mogelijk informatie over besluitvorming met de buitenwereld te delen. “Transparantie, openheid en volledigheid zijn in de praktijk niet de leidende principes,” viel er te lezen over het tijdperk Rutte. Tijdens deze periode is het bijvoorbeeld gebruikelijk geworden dat ambtenaren hun notities bij beleidsstukken op losse post-its schrijven, zodat deze later weer van de papieren afgehaald kunnen worden.

Over deze praktijken zei CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt ironisch: “In het Torentje wordt niet genotuleerd.” D66-fractievoorzitter Rob Jetten zei over Rutte: “Zijn vingerafdrukken zitten op elke gelakte pagina”. Daarmee verwees hij naar de vele zwartgelakte pagina’s in het toeslagendossier, die symbool zijn geworden van een cultuur van geheimhouding. Daarnaast verwijt de oppositie Rutte dat hij binnen de overheid een cultuur wantrouwen tegen burgers heeft gecreëerd.  Hij was rond 2002 al betrokken bij een fraudeteam, zei PvdA-leider Ploumen, “en het wantrouwen is langzaam in alle systemen geslopen.”

Alle partijen op fraudejacht

Hoewel Ruttes betrokkenheid duidelijk is, zal elke partij moeten bekennen dat zij zelf ook heeft meegebouwd aan dat systeem van wantrouwen.  Ter herinnering: de Toeslagenwet die aan het drama ten grondslag ligt, gaat terug naar 2005, toen CDA-leider Balkenende de premier was. Een gebruikelijke ‘hardheidsclausule’ – waardoor uitzonderingen gemaakt kunnen worden bij onredelijke gevolgen – ontbrak in deze rigide wet. De Toeslagenwet is bijna unaniem aangenomen door het parlement.

In de praktijk zou dit tot etnische profilering leiden

Onder het kabinet-Rutte kwam de Belastingdienst enkele fraude-incidenten op het spoor en toen begon, aangewakkerd door de media, de fraudejacht. In oktober 2012 werd de Fraudewet voorgesteld. De Afdeling advisering van de Raad van State – het belangrijkste adviesorgaan van de regering – waarschuwde dat er in deze wet geen onderscheid werd gemaakt tussen regelrechte opzet en slordigheid.

Desondanks werd de Fraudewet met een grote meerderheid aangenomen. De PvdA, SP en PvdD stemden tegen, maar CDA, ChristenUnie, PVV, SGP, VVD, D66 en GroenLinks waren voorstander. GroenLinks-leider Jesse Klaver leek het aandeel van zijn partij te zijn vergeten toen hij twitterde dat “het toeslagenschandaal komt door rechts VVD en CDA-beleid”.

Etnische profilering

Een tweede voorbeeld: in 2013 kreeg de Belastingdienst met de Wet aanpak fraude meer slagkracht om mensen te controleren. In de praktijk zou dit tot etnische profilering leiden, bleek later, want mensen met een dubbele nationaliteit werden extra gecontroleerd. Met deze wet stemden alle 150 Kamerleden unaniem in.

Deze strenge wetten – weten we nu – pakten verkeerd uit voor onschuldige ouders. De signalen van deze ouders werden niet opgepikt door bewindspersonen, zoals minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher (PvdA) en Staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes (VVD). Dit jaar vertrokken zowel Asscher als Wiebes voorgoed uit de politiek vanwege hun rol in de affaire.

Toch was het minister Asscher die in 2016 constateerde dat de fraude-aanpak was ‘doorgeschoten’. Hij diende een voorstel in om de wet te versoepelen, zodat meer rekening kon worden gehouden met de mate van opzet. Het waren toen de rechtse partijen PVV en de VVD die hier tegen stemden. Wilders werd vorige maand gevraagd om reflectie op die inschattingsfout. “Voor zelfreflectie moet u naar de psychiater,” antwoordde hij bits.

Wat stellen de partijen voor?

Duidelijk is dat er veel fouten, en inmiddels ook veel excuses zijn gemaakt. Maar… wat gaan de partijen er nu aan doen? “Er moet een heel nieuw toeslagensysteem komen, te beginnen met de kinderopvangtoeslag,” concludeerde premier Rutte. Maar een concreet alternatief heeft de VVD nog niet gevonden. In hun verkiezingsprogramma laten ze weten de mogelijkheden te onderzoeken.

Ondertussen zijn linkse partijen GroenLinks, PvdA en de SP het er al over eens: kinderopvang moet een gratis voorziening worden, en ook de zorg en het wonen moet betaalbaarder. Hierdoor worden toeslagen overbodig. Ook D66 wil gratis kinderopvang, net als christelijke partijen CDA en de ChristenUnie. Om deze ideeën staat de VVD beslist niet te springen. “Voor je het weet, heb je staatscrèches,” mopperde VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff.

Sommige beslissingen moeten in het geheim gemaakt blijven worden

Wat betreft de gebrekkige informatievoorziening beloofde de regering beterschap: er wordt transparanter naar parlement en media gecommuniceerd, en ambtenaren hebben vanaf nu minder wettelijke gronden om informatie achter te houden.  Maar té transparant, zegt de VVD, is ook niet wenselijk. Klaas Dijkhoff verwees in een debat naar de romanfiguur in The Circle, die omwille van transparantie permanent een body cam droeg. “In dat boek liep dat niet goed af.” In andere woorden: sommige beslissingen moeten in het geheim gemaakt blijven worden.

Wie zich verdiept in het ontstaan van het toeslagenschandaal wordt al snel moedeloos. Iedereen in Den Haag was wel betrokken: kamerleden hebben zich door fraudekoorts laten aanzetten tot een heksenjacht, bewindslieden hebben niet geluisterd naar signalen van slachtoffers of naar adviseurs zoals de Raad van State, en regeringspartijen hebben informatie achtergehouden. Hoewel elke partij zijdelings betrokken was, is het één partij die de grote hoofdspeler van het schandaal blijkt. Toch hebben zij 17 maart niets te vrezen: als we de peilingen mogen geloven, is de toeslagenaffaire voor weinig Nederlanders een belangrijke overweging bij het stemmen.