Indignatie redactie 
Ooit bekend om zijn progressiviteit en sociale tolerantie, leek Nederland lange tijd ‘immuun’ voor extreemrechtse tendensen. Sinds het begin van de 21e eeuw is het land echter getuige geweest van de opkomst van verschillende invloedrijke rechts-populistische partijen, waaronder de Lijst Pim Fortuyn (LPF), de Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders (PVV) en, meest recentelijk, het Forum voor Democratie (FvD), onder leiding van de flamboyante extreemrechtse nieuwkomer Thierry Baudet.
De snelle stijging van de FvD was hoe dan ook opmerkelijk. De partij werd in 2015 opgericht als een eurosceptische denktank en won twee van de 150 zetels in de Tweede Kamer na 1,8 procent van de stemmen bij de algemene verkiezingen van 2017. Twee jaar later werd de FvD de grootste partij in de Eerste Kamer na bijna 16 procent van de stemmen bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019. In januari 2020 maakte de partij bekend dat ze ‘de grootste partij van Nederland door lidmaatschap’ was geworden en daarmee de traditionele massapartijen, waaronder de PvdA en christendemocraten, voorbijstreefde.
Het succesverhaal van de FvD werd gecompenseerd in november 2020, toen de partij bezweek voor onderlinge machtsstrijd. De implosie leidde tot een massale uittocht van (senior) partijleden en een meer algemeen verlies van draagvlak. Hoewel de toekomst van de partij op dit moment onzeker is, lijkt het redelijk om te stellen dat de doorbraak van de FvD een nieuwe fase inluidde in de geschiedenis van het rechtse populisme in Nederland, gekenmerkt door de normalisering van extreemrechts in de publieke sfeer en concurrentie binnen de populistische radicaal-rechtse partijfamilie. Sterker nog, sinds 2017 hebben twee extreemrechtse partijen parlementaire vertegenwoordiging in Nederland: de PVV en de FvD.
Maar wat kenmerkt het FvD precies? Wat is het verschil met de PVV van Wilders? En waarom implodeerde het? Deze bijdrage geeft een overzicht van het parlementaire extreemrechts in Nederland in aanloop naar de algemene verkiezingen van 2021.
Het FvD in vergelijkend perspectief
Net als de PVV wordt de FvD algemeen geclassificeerd als een populistische radicaal-rechtse partij, gekenmerkt door autoritarisme, nativisme en populisme. Als zodanig zijn beide partijen fervent anti-immigrant en diep eurosceptisch. Er zijn echter enkele belangrijke verschillen , vooral met betrekking tot hun electoraat. Zo zijn FvD-stemmers, in tegenstelling tot PVV-aanhangers, doorgaans hoger opgeleid en economisch rechts georiënteerd (in de zin dat ze een minder egalitaire inkomensverdeling prefereren).
Wat de aanbodzijde betreft, zijn er ook opmerkelijke verschillen tussen de twee partijen en hun leiders. Officieel is de FvD opgericht als een conservatieve partij, met als doel de algemene staat van de democratie in Nederland te verbeteren door ‘het partijkartel te doorbreken’ en de Nederlandse kiezers meer inspraak te geven in het besluitvormingsproces, met name door de invoering van bindende referenda, volksinitiatieven, rechtstreeks gekozen burgemeesters en e-democratie. Sterker nog, in de beginjaren presenteerde de FvD zich als een meer gematigd en maatschappelijk acceptabel rechts alternatief voor de PVV. In de loop van de tijd werd echter steeds duidelijker dat de FvD naar extreem rechts was overgeslagen. Hoe is dit gebeurd?
Het korte antwoord is dat de meer extreemrechtse elementen vanaf het begin aanwezig waren. De term ‘extreemrechts’ wordt over het algemeen gebruikt als een overkoepelende term om te verwijzen naar een breder scala aan partijen aan de rechterkant van het politieke spectrum en omvat radicale (democratische) en extreme (antidemocratische) partijen. De FvD heeft deze lijnen vervaagd. Kort na de eerste electorale doorbraak van de partij in 2017 ontstonden er spanningen tussen verschillende facties binnen de partij. In de interne strijd om de ideologische koers van de partij overheerste de meer radicale en soms extreemrechtse onderstroom.
Het is nuttig om onderscheid te maken tussen het relatief ‘gematigde’ officiële partijmanifest en de meer radicale en soms extremistische boodschappen van de partijleider Thierry Baudet, die aanzienlijk radicaler is dan zijn extreemrechtse voorgangers – waaronder Pim Fortuyn en Geert Wilders. Terwijl Wilders het grootste deel van zijn nativistische agenda heeft gericht op het behoud van de Nederlandse cultuur (met name door zich te verzetten tegen de islam), heeft Baudet flagrant racistische opmerkingen gemaakt. Zo sprak Baudet in 2015 al zijn wens uit voor een ‘ overwegend blank Europa ‘ en waarschuwde hij in 2017 voor de vermeende ‘ homeopathische verdunning van de Nederlandse bevolking ‘ met mensen uit andere culturen, daarbij een beroep doend op de extreemrechtse Grote Vervangende complottheorie.
Het verschil tussen Wilders en Baudet werd verder geïllustreerd door hun respectievelijke reacties op de recente bestorming van het Amerikaanse Capitool. Terwijl Wilders snel afstand nam van de aanval door zijn inzet voor democratie te onderstrepen, deelde Baudet een tweet die hij oorspronkelijk in 2016 had gepost, waarin hij verklaarde dat Trump ‘een grote leider voor het Westen als geheel zou zijn’ – hoewel hij de tweet later verwijderde en ontkende het in de eerste plaats te hebben gepost. In het licht van de publieke uitlatingen van de partijleider kan de FvD het beste worden omschreven als een extreemrechtse partij. Dit verklaart ook deels de implosie van de partij.
De val van de FvD
De ineenstorting van het FvD verliep in verschillende fasen. De daling van de partij in de peilingen begon in de zomer van 2019, toen mede-oprichter en senator Henk Otten van de partij werd weggestuurd nadat hij Baudet publiekelijk had beschuldigd van ‘de partij te ver naar rechts trekken’. In 2020 verloor de FvD aan geloofwaardigheid toen Baudet (die aanvankelijk had aangedrongen op strengere lockdown-maatregelen) een vocale bondgenoot werd van anti-lockdown-protesten en steun uitsprak voor COVID-19-complottheorieën. In november 2020 hernieuwde beschuldigingen van anti-semitische, homofobe en racistische berichten worden verspreid over de interne message boards in de jeugd vleugel van de partij opgedoken in de media, waarna de onderliggende spanningen in het leiderschap van de partij uitgebroken in een openbaar geschil.
In een poging om de toenemende druk af te weren om afstand te nemen van beschuldigingen van extremisme, deed Baudet afstand van zijn positie als leidende kandidaat voor de algemene verkiezingen van 2021, maar kwam hij vervolgens terug op zijn besluit om af te treden. Nadat hij de officiële sociale mediakanalen van de FvD had gekaapt, kondigde Baudet aan dat hij een ‘bindend referendum’ zou organiseren, waarin hij leden vroeg om te beslissen over zijn lot als partijleider. Als reactie op deze stap hebben verschillende prominente partijvertegenwoordigers, waaronder gekozen functionarissen en verkiezingskandidaten, afstand gedaan van hun lidmaatschap. Op 4 december 2020 maakte de FvD bekend dat 76 procent van de 37.000 leden van de partij op Baudet had gestemd, waarmee een einde kwam aan de leiderschapsstrijd. De interne onenigheid zorgde ervoor dat de FvD kelderde in de peilingen van circa 17 procent in maart 2019 naar circa 2 procent in december 2020.
De grote winnaar van dit alles blijkt Geert Wilders te zijn, voor wie de chaos in het FvD op een perfect moment kwam, want Nederland maakt zich op voor de verkiezingen in maart. Het verlies aan steun voor de FvD werd weerspiegeld door een opleving van de steun voor de PVV, die momenteel op de tweede plaats staat, vlak achter de centrumrechtse Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) van premier Mark Rutte. Zoals Cas Mudde heeft opgemerkt , ‘als een andere ‘intellectuele’ extreemrechtse mededinger in het stof bijt’ (en daarmee het electorale traject van Pim Fortuyn weergalmt), lijkt het erop dat ‘de saaie ‘gewone’ extreemrechtse steunpilaar het electorale puin opraapt en zich klaarmaakt weer centraal komen te staan’.
De meer ernstige gevolgen van de opkomst en ondergang van de FvD is de normalisering van extreemrechts in de publieke sfeer. Met zijn extremistische opmerkingen en gedrag heeft Baudet de grenzen van wat als ‘acceptabel’ wordt beschouwd nog verder verlegd dan voor hem. De kans bestaat dat de PVV van Geert Wilders nu gaat worden gezien als een gematigd, relatief ‘mainstream’ alternatief voor het FvD. Een snelle blik op het manifest van de PVV voor 2021 geeft aan dat de partij de grenzen wil sluiten voor alle migranten uit islamitische landen, Syrische asielzoekers wil terugsturen, alle moskeeën wil sluiten en de koran wil verbieden, waarmee wordt bevestigd dat Wilders zijn radicale voorsprong heeft behouden.
Het is te vroeg om definitieve voorspellingen te doen over de uitkomst van de algemene verkiezingen van 2021. Wat echter interessant is, is dat de huidige schattingen van de peilingen eigenlijk vrij veel lijken op het politieke landschap ten tijde van de vorige verkiezingen, in maart 2017. Terwijl sommigen hadden verwacht (of hoopten) dat de pandemie de breuklijnen in Europa fundamenteel zou aantasten politiek lijkt het huidige Nederlandse politieke landschap relatief ‘stabiel’. Dit is des te verrassender in een land waar de partijpolitiek de afgelopen decennia steeds meer gefragmenteerd en vluchtig is geworden.
Dit stuk originele analyse voor het Populism in Action Project is een gastpost die vriendelijk is geschreven door Dr. Léonie de Jonge van de Rijksuniversiteit Groningen, een expert op het gebied van populistisch radicaal-rechts en extreemrechts politiek in de Benelux-landen. Je kunt Léonie hier op Twitter volgen .
