Irritante Mark Rutte populair in Brussel

‘Beseffen jullie wel wat voor asset Mark Rutte is voor Nederland?’, vraagt de hoogste EU-diplomaat van een groot land. ‘Merkel is de nummer 1, Macron nummer 2, maar dan is het óf Draghi óf Rutte. En Draghi is louter interim-premier van Italië. Rutte is een speler van formaat aan de Europese tafel. Niemand kan hem negeren.’

EU-toppen genoeg deze dagen. Vrijdag en zaterdag in het Portugese Porto, over twee weken een extra top in Brussel en eind juni weer een reguliere. Hier bepalen de leiders hoe groen Europa wordt, hoe sociaal en digitaal, of er wel of geen vaccinpaspoort komt. En Rutte drukt daar – hoeveel ergernis hij ook oproept – een zwaar stempel op.

Dat in Den Haag na de toeslagenaffaire en de affaire-Omtzigt inmiddels breed wordt getwijfeld aan Ruttes geloofwaardigheid, is de Europese diplomatie bekend. Maar daarom zijn terugkeer als premier – en dus aan de EU-tafel – blokkeren, zoals een deel van de Kamer wil? ‘Een beetje buiten proportie’, klinkt het beleefd in Brussel. ‘Rutte is een man van zijn woord, hij levert. En ik heb hem vaak zien opereren in Brussel’, zegt eerdergenoemde diplomaat.

De waardering voor Rutte bij andere lidstaten is breed – noord, zuid, west – en intens. Opvallend, want Nederlandse europarlementariërs zijn allerminst rouwig om een mogelijk ‘Rexit’. Het meest uitgesproken is Sophie in ’t Veld (D66): ‘Voor mensen die de EU willen blokkeren heeft Rutte het geweldig gedaan. Voor de mensen die met Europa vooruit willen is hij een drama.’

Hoewel Binnenhofwatchers de kans klein achten, houdt Brussel er wel degelijk rekening mee dat Rutte de Europese vergadertafel binnenkort verlaat. Leiders komen en gaan in rap tempo, mede daarom is Rutte met zijn 10,5 jaar premierschap na Angela Merkel (15,5 jaar) en Viktor Orbán (11 jaar) de man met de meeste Europese vergaderuren. Verliest Nederland met Rutte aan slagvaardigheid in de EU? Of biedt zijn vertrek juist kansen in Brussel omdat er, zoals In ’t Veld verwacht, ‘een zucht van verlichting’ wordt geslaakt als hij plaatsmaakt voor een pro-Europesere premier?

Iedereen is het erover eens: de EU is steeds meer Chefsache geworden. Met de kredietcrisis, de eurocrisis, de Griekse crisis, de migratiecrisis en nu de coronacrisis nam de macht van de leiders toe, net als het aantal EU-toppen per jaar. Daarmee weegt zwaar wie er voor een land aan tafel zit. ‘Anciënniteit telt’, zegt een diplomaat. ‘Ken je de dossiers, de trucs, de procedures? Wie kun je bellen voor de top begint?’ Het ‘Brusselse Balboekje’ van een leider is onmisbaar om coalities te bouwen die zaken in de gewenste richting kunnen manoeuvreren. Op al deze punten scoort Rutte bovenmatig goed. ‘Dit is geen kernfusie of kwantummechanica, het gaat om vlieguren.’

Rutte heeft alle Europese crises van het laatste decennium meegemaakt. Hij trapte ruzie met anderen, trapte op de rem, op tenen, maar hij werkte ook samen aan de onvermijdelijke compromissen. ‘De trein gaat immers verder. Rutte heeft zijn sporen verdiend, net als zijn collega’s. Ze zijn allemaal mede-eigenaar, dat schept een band’, zegt een ambtenaar.

‘Rutte is een van de mensen aan tafel waar echt naar wordt geluisterd’, zegt een hoge diplomaat van een zuidelijk land. ‘Ja, hij is obstinaat. Ja, hij is irritant. Maar hij is ook bereid oplossingen te zoeken. Wat telt aan tafel is niet het vermogen om te blokkeren maar om te deblokkeren.’

Dus de harde woorden over Italië ten spijt (Rutte zei binnenskamers dat de financiële markten het land zouden straffen) en ondanks zijn ‘kinderlijke gedrag’ (boze Merkel over Rutte toen die een biografie van Chopin meenam naar een EU-top omdat hij niet wilde onderhandelen), hij wordt gerespecteerd. ‘Zijn stem weegt veel zwaarder dan die van de andere vrijhandelsadepten uit Ierland en Zweden.’

Je kunt hem niet negeren, zegt een diplomaat. Een ander preciseert: ‘Rutte bouwt bruggen waar hij zelf overheen loopt. Hij sleept de compromissen door jullie parlement.’ Het is het corps diplomatique in Brussel niet ontgaan dat de Tweede Kamer in toenemende mate eurokritisch is. ‘Het is indrukwekkend hoe Rutte die steeds wisselende coalities op de been hield.’ Een Nederlands kabinetslid beaamt: ‘Het is een klasse apart zoals Rutte de overwegend eurosceptische Tweede Kamer bespeelt.’

Het is geen liefde voor Europa die Rutte drijft, integendeel. ‘Hij is de anti-idealist, hij houdt niet van de EU’, zegt een ambtenaar. Rutte is zich echter sinds 2016 – het jaar van het Britse Brexitreferendum, het Nederlandse EU-voorzitterschap, de EU-Turkijedeal die hij met Merkel voor elkaar bokste om de migratie in te dammen – scherper bewust van de noodzaak van Europese samenwerking. Hij ziet de EU als een middel om het Nederlandse en het Europese belang te behartigen. Een vehikel, net als een roltrap, en wie voelt er liefde voor een roltrap?

In 2012 werd Rutte door boze en gefrustreerde EU-ambtenaren weggezet als ‘etterbakje’, een kortzichtige vrek die het voortbestaan van de euro in de waagschaal stelde omdat Griekenland niet geholpen mocht worden. Anno 2021 spreken diplomaten over de drie, inmiddels zelfs vier, M’s: Merkel, Macron, Mark en Mario (Draghi).

‘Er zijn verschillende kampen in de EU’, analyseert een diplomaat. ‘Het centrale kamp rond Merkel en Macron, het oostelijke kamp rond de Visegradlanden en een noordelijke alliantie die Rutte leidt. Hij is sterk genoeg om zich niet aan de andere blokken te hoeven ophangen.’

Grotere lidstaten als Frankrijk, Duitsland, Spanje en Italië hebben vanwege hun omvang sowieso een zware rol in de EU. ‘Wie ook de bondskanselier in Berlijn is, Duitsland blijft de olifant in het gezelschap waar de anderen omheen moeten zitten’, zegt een diplomaat uit een klein land. Nederland heeft dat voordeel niet, al is het als vijfde economie in Europa wel de grootste van de kleintjes.

Het vertrek van het Verenigd Koninkrijk heeft het soortelijk gewicht van Nederland in de EU verzwaard, mede omdat Rutte bewust in dat Britse politieke gat is gesprongen. Vaker dan voorheen ontplooit Den Haag initiatieven met andere lidstaten als Frankrijk, Spanje en Baltische staten.

Winnaar

‘Rutte heeft geïnvesteerd in andere landen, hij heeft daar ook de tijd voor gehad’, constateert een EU-ambtenaar. En dat betaalt zich uit. Diplomaten wijzen allen op de marathontop van juli vorig jaar toen de regeringsleiders steggelden over een herstelfonds van 750 miljard euro en een nieuwe meerjarenbegroting (1.100 miljard). Rutte verloor de eerste slag: Merkel en Macron presenteerden vooraf een herstelfonds gefinancierd met louter EU-subsidies.

‘Een voldongen feit, maar tijdens die top was Rutte met afstand de winnaar: hij duwde het subsidiedeel in het herstelfonds omlaag, klonk de miljarden vast aan hervormingen, aan respect voor de rechtsstaat én hij kreeg een hogere korting op de EU-betaling voor Nederland. Rutte ging zo ver als mogelijk zonder dat het hem onmogelijk maakte. Dat tekent zijn ervaring’, aldus een diplomaat.

EU-ambtenaren wijzen op de politieke oorwassing van de Oostenrijkse kanselier Kurz vorige maand in Brussel. Kurz eiste op hoge toon extra vaccins van de andere lidstaten, hij kreeg niets. ‘Dat zou Rutte nooit overkomen’, aldus een diplomaat.

Het is niet alleen bij geldzaken dat Rutte effectief opereert. Zo maande hij met succes de Commissie tot voorzichtigheid bij de exportcontroles van vaccins. En hij pareerde Macrons ongeduld bij de Brexitonderhandelingen – trek de stekker eruit, geen verlenging – met geduld.

Rutte wordt steevast betrokken bij alle belangrijke kwesties. ‘Vergeet niet: de kern van het werk van al die leiders is verkiezingen winnen. Rutte heeft dat vier keer op rij gedaan. Dat maakt indruk op zijn collega’s.’

Rode lijnen

Voor de opvolger van Rutte ligt de lat dus hoog. Natuurlijk, ook die krijgt alle Haagse ambtelijke ondersteuning en wordt in Brussel met open armen ontvangen. ‘Maar als de sherpa’s en andere hulpjes de zaal uit moeten en de onderhandelingen beginnen, sta je er als leider alleen voor’, merkt een betrokken ambtenaar op.

D66’er In ’t Veld is niet overtuigd van ‘een terugval voor Nederland’ als Rutte van het Europese toneel verdwijnt. ‘Niemand is onvervangbaar. Sigrid Kaag heeft meer ervaring met onderhandelen en resultaten binnenhalen dan Rutte’, zegt ze, doelend op de internationale loopbaan van haar partijgenoot. ‘Het is niet goed dat Nederland zolang het Europees beleid aan één persoon heeft overgelaten. Kurz mag het vertrek van Rutte betreuren maar bij Macron, de Commissie en in het Europees Parlement zal men een zucht van verlichting slaken.’

In ’t Veld wil sowieso af van de EU-toppen waar leiders ‘met koffertjes vol rode lijnen’ de koers van de EU bepalen. ‘Kijk naar de VS, daar zie je na vier jaar afbraak door Trump een complete omwenteling onder Biden. En de EU blijft steken door het gemodder van haar leiders.’

Esther de Lange (CDA) beaamt dat Nederland met Rutte een klasse hoger speelt in Brussel. ‘Omdat hij er lang zit, kent hij de dossiers, de complexe EU-structuren. Dat is normaal, in mijn eerste termijn was ik een backbencher, nu ben ik vicevoorzitter van de partij.’ Bas Eickhout (GroenLinks) trekt dezelfde conclusie: ‘Of je het nu leuk vindt of niet: netwerk en ervaring betalen zich uit in Brussel.’

Over de persoon Rutte is De Lange niet zo enthousiast. ‘Een januskop’, noemt ze de premier. Thuis de eurosceptische trompet blazen, in Brussel de bruggenbouwer spelen. ‘Rutte is bovenal steeds te laat constructief geweest in Brussel. Na lang treuzelen de draai maken en die dan thuis niet uitleggen.’

Opgewekt irritant

Dat juist Rutte gewaardeerd wordt door zijn Europese collega’s, is opvallend: zijn voorgangers Balkenende en Kok waren pro-Europeser. ‘Maar Balkenende was hoekig’, zegt PvdA-europarlementariër Agnes Jongerius. De CDA-premier zette tijdens zijn eerste optreden in Brussel de hakken diep in het zand en dwong zo een daling van de landbouwuitgaven af. In het circuit van de politieke top van de EU, draaide hij echter niet mee.

Voor Kok was het Europese speelveld te groot, meent Jongerius. ‘Dat is nu het aparte aan Rutte, de man kan enorm goed compromissen in elkaar sleutelen. Hij vindt een uitkomst belangrijker dan de inhoud. Hij wil mensen bij elkaar brengen, op welk speelveld dan ook.’

Toch ‘valt de schade mee’ voor Nederland als Rutte niet terugkeert in Brussel, meent Jongerius. ‘Afhankelijk natuurlijk van wie hem opvolgt. Met Hoekstra zijn we wel slechter af.’ Eickhout wijst op de ‘gunfactor’ die een belangrijke rol speelt in Brussel. ‘Rutte is opgewekt irritant, hij is bereid mee te denken, dat levert hem krediet op. Hoekstra is nukkig irritant.’

Volgens Jongerius zit een capabele opvolger ‘binnen een half jaar’ op hetzelfde niveau in Brussel als Rutte. ‘Als Rutte én Merkel dit jaar vertrekken, is dat natuurlijk wel een tegenslag voor de EU. Zeker nu Macron vecht voor zijn lijfsbehoud tegen Le Pen.’ En wat als in 2022 alle M’s weg zijn? Jongerius: ‘Dan rest op zijn best stilstand voor de EU. Als ze al niet uiteen gaat rafelen.’