Indignatie redactie 
De VVD-leider Rutte drukte bijna dertien jaar een stempel op dit ‘gave land’ door er vooral geen stempel op te drukken. De ideeën had hij bij zijn vertrek al niet meer.
‘Als het me nu wordt gevraagd zeg ik ja. Ik heb de ideeën en de energie.’ Het was een sleets standaardantwoord geworden op de vraag die Mark Rutte al sinds de val van zijn eerste kabinet in 2012 te horen kreeg: gaat u door? Vrijdag zei hij het nog bij de aankondiging van de val van zijn laatste kabinet.
Rutte IV werd gebrandmerkt door een valse start met uitglijders van de VVD-leider zelf en blunders van verkenners, woekerend wantrouwen en een feitelijke voortzetting van de verkiezingsstrijd die mede door de campagne van zijn eigen partij niet over ideeën ging, maar over hemzelf.
Perfide bestuurscultuur
De resulterende recordformatie leverde een doorstart op van de coalitie en een kabinet dat niet het gezag en niet de politieke daadkracht had om moeilijke kwesties zoals stikstof en asielmigratie in goede banen te leiden. Het tijdperk-Rutte was in blessuretijd aangekomen.
Zelf toonde hij ook niet meer de dadendrang of de ideeën die zijn geloofwaardigheid konden herstellen. Rutte was het gezicht geworden van wat steeds vaker werd afgeschilderd als een perfide Haagse bestuurscultuur. Het is een lot dat vroeg of laat bijna alle lang zittende politieke leiders treft: alles wat fout gaat in het land is hun schuld.
Rutte droeg die verantwoordelijkheid en die verwijten lang blijmoedig en joviaal. Maar maandag werd duidelijk dat ook hij niet meer de energie en de vechtlust kon opbrengen om zich nóg een keer aan zijn eigen haren uit het moeras te trekken. Het was voor de recordpremier na twaalf jaar en negen maanden tijd voor zijn congé.
Triomftocht
Dat is niet zonder politieke berekening gebeurd. Eén van de redenen voor de ambtstermijn van de 56-jarige liberaal is een ongeëvenaard politiek overlevingsinstinct, dat op scherp werd gezet toen hij binnen zijn eigen partij in 2006 en 2007 moest afrekenen met uitdager Rita Verdonk en dat daarna nooit meer verslapte.
Die strijd was de opmaat voor een triomftocht die feitelijk eindigde met zijn laatste verkiezingsoverwinning in maart 2021, toen de VVD opnieuw de grootste partij werd met 34 zetels, meer dan de 31 waarmee hij in 2010 het premierschap voor het eerst kon opeisen.
Sinds dat kabinet met CDA en gedoogsteun van de Partij voor de Vrijheid van oud-VVD’er Geert Wilders, houdt de historicus, oud-JOVD-voorzitter en ex-personeelschef bij Unilever Den Haag in zijn ban. Het kabinet waar ‘rechts Nederland zijn vingers bij aflikt’ en ging afrekenen met ‘zieligheidsdenken’, werd afgelost door de coalitie waarin hij de PvdA bijna ten grave droeg.
Rutte, die in 2009 een motie van wantrouwen indiende tegen het kabinet-Balkenende IV omdat dat te weinig bezuinigde in de financiële crisis, sleepte de sociaaldemocraten onder andere mee in een bezuinigingsoperatie van meer dan €50 mrd. De wonden daarvan moesten door zijn volgende kabinetten weer worden verzorgd.
Olympisch klimaatkampioen
Rutte verdedigde de laatste jaren net zo gemakkelijk het belang van een sterke en actieve overheid en recordoverheidsuitgaven, vaak vermomd als ‘investeringen in de samenleving’. Zijn partij wil nu ‘de rafelranden van het kapitalisme bijschaven’ en Rutte wilde Nederland ‘olympisch klimaatkampioen’ maken, terwijl zijn partij in 2017 nog neigde naar ontkenning.
Rutte bekeerde zich ook tot het politieke en strategische belang van de Europese Unie, die hij lange tijd slechts wilde zien als interne markt en banenmachine en waarvan de institutionele pijlers zoals de Europese Commissie en het Europees Parlement door hem nogal eens laatdunkend werden afgeschilderd als ‘een feestcommissie op zoek naar een feest’. Donald Trump, Vladimir Poetin en Xi Jinping hebben hem bij de les gebracht.
Onherkenbare koers
‘Er is de afgelopen dagen gespeculeerd over wat mij zou motiveren. Het enige antwoord is: Nederland. Mijn positie is daaraan volstrekt ondergeschikt’, verklaarde Rutte maandag in de Tweede Kamer bij de aankondiging dat hij de politiek verlaat als er een nieuw kabinet aantreedt.
Met het algemeen belang als richtsnoer maakten Ruttes pragmatisme en resultaatgerichtheid hem in toenemende mate kwetsbaar, ook in eigen gelederen. ‘Rutte IV regeerde alleen op papier’, schreven rebellen van de JOVD maandag in het FD. De overheid stelt zich onder Rutte op als geluksmachine en pakt anderzijds niet hard genoeg door als het gaat om klimaat en natuur.
De VVD is volgens de jonge liberalen onder Rutte niet meer herkenbaar doordat ze zich opstelt als ‘visieloze belangenbehartiger van eigen huis en auto’, hoewel andere liberalen hem verwijten ‘D66-beleid’ uit te voeren. Het tekent de onherkenbaarheid van de koers. De VVD was in de verkiezingen van 2021 nog slechts het vehikel om het ‘merk Mark’ aan de man te brengen, schreef het FD destijds.
Vacuüm
Maar Rutte was niet de baas van Nederland, vond hij. Hij maakte zijn rol het liefst zo klein mogelijk. ‘Zorgen dat de grote besluitvormingsmachine van de overheid ordentelijk functioneert’, zo zag hij zijn taak in het Nederlandse politieke bestel, zei hij in 2020 tegen de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. ‘In een goede sfeer, op een verstandige wijze, met goede onderbouwing, met maatschappelijke steun.’
Paradoxaal genoeg luidde uitgerekend de rode lijn die Rutte trok in de asielkwestie ook het einde van zijn politieke loopbaan in. Hij geeft daarmee het stokje over met een ferme rechtse ruk aan een opvolger die de VVD moet losmaken van het merk Rutte en de signatuur moet verbeelden met echte ideeën en idealen in de aanloop naar de verkiezingen van dit najaar. De vraag is alleen nog wie in het het vacuüm kan stappen dat Rutte in de partij heeft getrokken.
Zo komt het einde van een tijdperk in zicht, na bijna dertien jaren jaren van crisis en voorspoed, afbraak en herstel waarin een hele generatie opgroeide die niet beter weet dan dat Mark Rutte de baas van het land is. Maar het wordt ook voor de rest van dit ‘gave land’ zoals hij het noemde even wennen.
