Rutte en de Jonge hebben zojuist een bom onder de samenleving geplaatst

Het kabinet houdt voorlopig vast aan invoering van het 2G-systeem. Niet-gevaccineerden hebben daardoor minder bewegingsvrijheid. Het plan wekt veel emotie op, bleek ook vrijdagavond in Rotterdam. Ethici en filosofen tonen zich bezorgd. ‘We zwemmen met z’n allen een fuik in waar we straks niet meer uitraken.’

Het was een intens treurig beeld, vorige week. Bij zwembad AquaRijn in Alphen aan den Rijn zette een vader een partytent op, zodat hij zijn zoontje enigszins beschut kon helpen met afdrogen. Als tegenstander van het ‘QR-beleid’ mocht hij namelijk niet het zwembad in. “Met een pot koffie heb ik op een stoeltje in de tent zitten wachten tot de les voorbij was,” zei de vader.

Het voorbeeld is extreem, maar tegelijk exemplarisch voor wat er op veel meer plekken in Nederland gebeurt. Elke zwemklas telt wel één kind met ongevaccineerde ouders. Nu kunnen die – als ze daartoe bereid zijn – nog een test doen om toch bij de zwemles te kunnen komen kijken. In de toekomst kan zelfs dat misschien niet meer. De overheid werkt aan verdere uitbreiding van het coronatoegangsbewijs.

Behalve dat de QR-code op meer plekken een optie wordt om binnen te mogen, wil het kabinet het 2G-systeem introduceren. Mensen die niet Gevaccineerd (de eerste G) zijn tegen corona, of Genezen verklaard (de tweede G), komen dan op sommige plekken niet meer binnen. De derde G – negatief Getest – biedt geen soelaas meer.

‘Werkt averechts’

Met deze aanpassing gaat het kabinet verder dan het eerder zei te willen gaan. Minister De Jonge meldde een jaar geleden nog dat er ‘nooit een vaccinatieplicht zal komen, ook geen indirecte’. “Dat werkt alleen maar averechts.”

De reacties op het voornemen om toch tot een vorm van 2G over te gaan, zijn dan ook fel. De rellen in Rotterdam van vrijdagavond begonnen met een demonstratie tegen het plan wat velen zien als een verkapte vorm van vaccinatiedwang. Demonstranten spreken al langer van ‘een medische dictatuur’.

Koersverandering

De huidige epidemiologische situatie wordt door het kabinet echter zo zorgelijk bevonden, dat 2G alsnog op tafel komt. Dat zou een fundamentele koersverandering inluiden, al is het plan nog geen werkelijkheid. De Tweede Kamer kent hevige twijfel, binnen de coalitie hebben de christelijke partijen grote bezwaren. En het voorstel kan nog worden ingehaald door de realiteit: sommigen vrezen dat alleen een algemene, zware lockdown genoeg is om het opgeleefde virus te beteugelen.

Hoe dan ook: het ingrijpende plan roept een aantal belangrijke vragen op. Mag het juridisch gezien wel? Wat doet het met onze samenleving? En: werkt het wel?

Een waarschuwing vooraf: makkelijke antwoorden zijn er niet. “Dit is zo’n ingewikkelde discussie,” zegt Tamar Sharon, hoogleraar filosofie, digitalisering en samenleving in Nijmegen. “Fundamentele rechten en waarden komen hier in botsing. Dat kun je niet reduceren tot zwart of wit en voor of tegen.”

Geen wondermiddel

Goed. Om met de laatste vraag – werkt het? – te beginnen: volgens Mirjam Kretzschmar, professor epidemiologie in Utrecht is 2G geen silver bullet, geen wondermiddel, maar draagt het in principe sowieso bij aan bestrijding van het virus. “Als mensen zich eraan houden, en als er goed gecontroleerd wordt, verminder je het aantal risicovolle contacten. Je breekt met deze maatregel infectieketens.”

De vraag is hoe realistisch het is om niet-gevaccineerden vrij van besmetting te houden – voor zover ze het gevaar van het virus al onderkennen. Eerder in de coronacrisis bleek dat het erg moeilijk is een specifieke groep te vrijwaren van het virus; ouderen bijvoorbeeld. “Je kunt deze twee groepen niet met elkaar vergelijken,” zegt Kretzchmar. “De groep niet-gevaccineerden is veel minder afgebakend. De vraag is ook wat ongevaccineerden gaan doen. Blijven ze allemaal thuis? Of zoeken ze elkaar meer op. Dat is moeilijk te voorspellen. Daarom is 2G ook geen strategie waar je volledig op kunt varen.”

Buiten

Even terug naar de ouders bij het zwembad, die elk om hun eigen reden geen vaccin namen: mág de overheid hen zomaar buiten laten staan? Voor die vraag wenden we ons tot Martin Buijsen, hoogleraar gezondheidsrecht in Rotterdam.

Zijn antwoord in het kort: de 2G-maatregel kan juridisch zeker standhouden. “Je moet dit toetsen aan het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens. De rechter in Straatsburg heeft een aantal uitspraken gedaan op het gebied van vaccinatie, al gaan die niet over corona. Maar uit die uitspraken blijkt wel dat een overheid omwille van de volksgezondheid beperkende maatregelen mag opleggen aan ongevaccineerden.”

In sommige van deze gevallen, legt Buijsen uit, zijn ongevaccineerde kinderen niet welkom op het kinderdagverblijf, krijgen hun ouders geen kinderbijslag of krijgen ze zelfs een boete. “De Europese rechter geeft landen die vrijheid, op voorwaarde dat de maatregelen proportioneel zijn en echt helpen om de volksgezondheid te bevorderen.”

Wat mensen in de hele discussie vaak vergeten, zegt Buijsen, is dat veel grondrechten ‘niet absoluut’ zijn. “Of het nou om de vrijheid van geloof gaat, van vereniging of van geweten: elk artikel kent een beperking. Als de uitvoering van een grondrecht ten koste gaan van de grondrechten van anderen, moet de overheid een afweging maken.”

Beperkingen

Sharon wijst erop dat er, ook op het gebied van volksgezondheid, wel meer maatregelen zijn die mensen beperken in hun rechten. We hebben een maximumsnelheid om elkaar te beschermen tegen verkeersongelukken, kunnen niet overal een sigaret opsteken om anderen te beschermen tegen de risico’s van passief roken, en ga zo maar door.

Buijsen vindt dat in de discussie erg vaak – te vaak – benadrukt wordt dat ongevaccineerden door 2G ‘beperkt’ worden in hun vrijheid. Volgens hem (en volgens het kabinet) is het idee achter de maatregel fundamenteel anders. “De 2G-maatregel komt er in wezen juist om ongevaccineerden te beschermen.”

Het Nederland van nu is gepolariseerd: voor- en tegenstanders praten niet meer op normale toon met elkaar, of zelfs helemaal niet. Mensen staan met de hakken in het zand. De vraag is of al die mensen die straks het zwembad of de winkel niet meer in mogen echt het gevoel hebben dat de overheid hen ‘beschermt’. Mogelijk zien ze er slechts hun eigen gelijk in bevestigd: 2G is een nieuw bewijs dat de overheid niet hun vriend is, maar hun vijand.

Oneerlijk

“Deze stap kan bij deze groep leiden tot nog minder vertrouwen in het systeem,” zegt de Nijmeegse hoogleraar Sharon. “De overheid heeft beloofd dat mensen niet verkapt gedwongen worden tot vaccinatie. Dat gebeurt nu toch, en dat voelt oneerlijk. Er komt een bepaalde vorm van uitsluiting en discriminatie. Mensen die de overheid al niet vertrouwden, komen nu nog verder van de overheid af te staan.”

Theo Boer, hoogleraar medische ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit in Groningen, ziet nog een risico. “We hebben in ons liberale en vrijgevochten land steeds minder begrip voor mensen die een andere afweging maken. Het lijkt wel of we ons niet meer willen verdiepen in andere leefwerelden, of dit nu streng-christelijke landgenoten zijn of nieuw-spirituelen.”

Binnen orthodoxe kringen is vaccinatie vaak ook een heikel thema. Niet omdat mensen niet in corona en de gevaren daarvan geloven, niet omdat ze denken dat wetenschappers gif in het vaccin gemengd hebben, maar omdat een spuit nemen binnen de regels die het geloof hen oplegt gewoon niet mag. Het zou hen in ernstige gewetensnood brengen, omdat ze daarmee inbreken in Gods plannen met hun leven.

(Tekst gaat verder onder de foto.)

Daar kun je van denken wat je wilt, maar Boer vindt het veel te ver gaan om hen met machtsmiddelen alsnog richting vaccinatie te drijven. “Je moet mensen aanspreken op hun verantwoordelijkheid, zonder dat dit direct juridische consequenties heeft. Wat is anders de volgende stap? Over acht weken kun je misschien alleen nog een QR-code krijgen als je ook een boosterprik neemt. We zwemmen met zijn allen een fuik in waar we straks niet meer uitraken.”

De filosofen en ethici die we voor dit verhaal spreken, benadrukken met klem dat ze zelf gevaccineerd zijn, en dat ze er bij iedereen in hun omgeving op aandringen dat ook te doen. Ze zijn echter ook verenigd in hun vrees dat de stap die de overheid nu wil nemen op lange termijn meer schade aanricht dan dat die bijdraagt aan een oplossing.

Impliciete dwang

Marli Huijer, voormalig Denker des Vaderlands en emeritus hoogleraar publieksfilosofie in Rotterdam, kijkt met veel ongemak naar de ontwikkelingen. “Het zou fantastisch zijn als 98 procent van de Nederlanders gevaccineerd was. Dat geeft het hele land veel meer vrijheid om het gewone leven weer op te pakken. Maar aan de andere kant ben ik een pluralist in hart en nieren. Het is een groot goed dat we in dit land een afwijkende mening kunnen hebben.”

Onder die afwijkende mening valt volgens Huijer ook de keuze om je niet te laten vaccineren. En met een 2G-beleid is er impliciet sprake van vaccinatiedwang, vindt ze. “Als je ziet wat er nu in Oostenrijk gebeurt: daar zit je in je huis opgesloten als je geen vaccin hebt. En als je vrienden ergens wel naar binnen mogen en jij niet, dan is dat een vernederende ervaring.”

Boer vreest dat de niet-gevaccineerde uitgroeit tot de zondebok van de maatschappij. “Mensen doen net of iedereen die geen vaccin heeft óf dom is óf kwaadwillend. Maar veel niet-gevaccineerden zijn juist heel voorzichtig. Soms kúnnen ze helemaal geen vaccin nemen, om medische redenen.”

Een voorwaarde voor speciale maatregelen voor niet-gevaccineerden, stelt Huijer, is dat er zowel bij deze groep als bij de gevaccineerden draagvlak voor is. Beide partijen moeten tot op zekere hoogte snappen dat het effectief is. “Dat is op dit moment erg lastig. Hoe weten we zeker dat de ic’s niet volstromen als we ongevaccineerden rechten afnemen? Dat getuigt van een zekere overmoed. We denken nog steeds dat we het virus de wereld uit kunnen slaan. Misschien moeten we accepteren dat het virus onder ons blijft.”

Chaos

Tamar Sharon denkt dat de 2G-maatregel op het verkeerde moment komt, in de verkeerde context ook. “2G zou kunnen werken, als het een onderdeel is van een veel bredere strategie om corona de baas te worden. Maar de Nederlandse overheid heeft zoveel steken laten vallen, het is zo’n chaos. De zorg is onderbemand. Er is geen zicht op snelle boosterprikken voor iedereen, er wordt niet gepraat over het vaccineren van kinderen. Ventilatie krijgt nog steeds onvoldoende aandacht, en ga zo maar door.”

Het risico, zegt Sharon, is dat 2G nu als wondermiddel wordt gezien om corona de wereld uit te helpen. “Dat is geen realistische verwachting, als je ziet hoe wijdverspreid het virus is, en als je ziet dat een echte langetermijnvisie nog steeds ontbreekt. Ook moet je eerlijk zijn over de werking van de vaccins. De immuniteit gaat in de loop der tijd hard achteruit. Daardoor blijft het virus op grote schaal circuleren, ook onder gevaccineerden, en blijven mensen in het ziekenhuis terecht komen. Ook kunnen er nieuwe coronavarianten ontstaan waartegen het vaccin niet goed beschermt.”

Sharons doemscenario is dat we straks het 2G-systeem hebben, en dat corona desondanks voor volle ziekenhuizen zorgt. “De 2G-maatregel heeft dan meer gekost dan dat ze oplevert. Het vertrouwen in de overheid daalt en de tweedeling groeit. Niet-gevaccineerden zullen zich nog meer afkeren van de samenleving, gevaccineerden zullen ook teleurgesteld raken.”

Pragmatisch

Niet iedereen is zo pessimistisch. Epidemioloog Frits Rosendaal bijvoorbeeld. De Leidse hoogleraar beschouwt het uitsluiten van ongevaccineerden vooral pragmatisch. “Ongevaccineerden komen na een besmetting veel vaker in het ziekenhuis terecht, besmettingen vinden plaats op plaatsen waar mensen elkaar tegenkomen. Dus moet je het aantal ontmoetingen naar beneden brengen.”

Rosendaal geeft een voorbeeld. “Als er honderd mensen bij elkaar zijn en één van hen is niet gevaccineerd, dan loopt die persoon de meeste kans om in het ziekenhuis te belanden. Dat risico wordt straks weggenomen. Bovendien zijn niet-gevaccineerden vaker en langer besmettelijk. Deze maatregel helpt dus ook om de verspreiding van het virus te beperken. Het is crisis! We hebben wel meer dingen zien gebeuren die we niet voor mogelijk hielden.”

In onbruik

Ondertussen lijkt de toegangstest langzaamaan in onbruik te raken, en dat stuit op onbegrip bij Boer. “Waarom zou je ongevaccineerden niet de mogelijkheid geven ergens binnen te komen met een negatieve test? Zolang corona onder ons is, is het de meest toekomstbestendige optie. Ik tref persoonlijk momenteel liever een voorzichtige ongevaccineerde, dan een slordige gevaccineerde.”

Ook voor voormalig Denker des Vaderlands Huijer is 2G geen heilzame weg richting de toekomst. “We hebben als Nederland een traditie dat we mensen tot vaccineren bewegen door goede informatie te geven, door het gesprek aan te gaan. Dat heeft altijd gewerkt. Op de een of andere manier denken we nu dat het anders moet.”

Verschil met eerdere virussen is natuurlijk wel dat we door corona opnieuw in een lockdown zijn beland. En hoe je het ook wendt of keert: vaccinweigeraars spelen daar een belangrijke rol in. Volgens hoogleraar gezondheidsrecht Buijsen mogen we dan ook best constateren dat ze hun keuze vaak maken op basis van ‘absurde’ argumenten.

Die worden hen vaak ingefluisterd op Facebook of YouTube, door mensen als Willem Engel en tegenwoordig ook door een gekozen parlementariër als Thierry Baudet. Mensen zakken steeds dieper weg in een poel van misinformatie en complottheorieën, en zijn niet meer in staat om daar op eigen kracht uit te klimmen. De vraag is of we hen daar op mogen afrekenen. Laten we hen echt buiten staan bij het zwembad?

Buijsen neigt naar een ja. “Ze houden de vrijheid om zich niet te laten vaccineren. Maar je mag gerust iets vinden van hun redenen.” Boer vindt pertinent van niet. “Of mensen nou religieuze overwegingen hebben of verblind zijn door nepnieuws: door ze op deze manier te behandelen, zet de overheid de vertrouwensrelatie serieus op het spel. Het is olie op het vuur.”