Vaccinatiegraad opkrikken met een beloning?

Zou een ‘prikpremie’, een financiële bonus voor ongevaccineerden, de vaccinatiegraad kunnen laten stijgen? De teleurstelling om de vierde golf is groot, toch ligt een vaccinatiebonus nog erg gevoelig.

Amsterdam loopt qua vaccinatiegraad nog altijd fors achter op het landelijk gemiddelde. Volgens het RIVM is inmiddels zo’n 77 procent van de volwassen inwoners volledig gevaccineerd, waardoor er nog ruwweg 170.000 ongevaccineerden in de stad rondlopen. Landelijk ligt de vaccinatiegraad met 85 procent veel hoger.

Terwijl er een heftige politieke en maatschappelijke discussie wordt gevoerd over de vraag of ongevaccineerden via 2G- of 3G-beleid uitgesloten mogen worden van deelname aan het openbare leven, is er nauwelijks aandacht voor positieve prikkels. De prikpremie bijvoorbeeld; een financiële beloning voor ongevaccineerden die toch hun vaccinatie laten zetten.

Juridische bezwaren zijn er in ieder geval niet, zegt hoogleraar gezondheidsrecht Martin Buijsen, verbonden aan de Erasmus Universiteit. Voor de inperking van (grond)rechten, denk aan de avondklok, is altijd een wettelijke grondslag nodig maar voor een beloning ligt dat anders. “Dat speelt niet wanneer er sprake is van positieve prikkels, zoals bonussen. Juridisch geen probleem dus,” zegt Buijsen. Ook niet als die prikbonus alleen bestemd is voor de relatief kleine groep in de samenleving die nog geen vaccinatie heeft. “Niet wanneer je iedereen een bonus geeft, en niet wanneer je niet iedereen een bonus geeft.”

‘Er is een sterke traditie dat gezondheidszorg en economisch denken gescheiden zijn’

Her en der in Europa en in de Verenigde Staten zijn er overheden en bedrijven die een financiële prikkel gebruiken om de vaccinatiegraad omhoog te krijgen. De eerste resultaten van dit beleid leken positief. Zo beschreef een onderzoeksgroep van Zwitserse wetenschappers, gebaseerd op een data van ruim 8000 Zweden, begin oktober in medisch vakblad Science. Zij vergeleken de effecten van financiële prikkels op groepen ongevaccineerde personen en concluderen dat zelfs een kleine premie van omstreeks 20 euro al een stijging in de vaccinatiegraad van 4,2 procent veroorzaakt in de testgroep. Relatief veel resultaat dus tegen betrekkelijk lage kosten.

Maar zo simpel is de werkelijkheid helaas niet. De deelnemers aan de Zweedse onderzoeksgroep waren mensen die pas enkele weken in aanmerking kwamen voor het vaccin. Er zaten dus relatief veel mensen van goede wil bij die domweg nog niet waren toegekomen aan het halen van een vaccinatie. Dat is een verschil met de huidige situatie: de groep gewetensbezwaarden met inhoudelijk argumenten tegen het vaccin is inmiddels veel groter dan het aantal mensen met een neutrale houding.

Uit een recente peiling van televisieprogramma 1Vandaag blijkt dat momenteel nog maar één op de tien ongevaccineerden vanwege praktische redenen nog niet is toegekomen aan een prik. Een veel grotere groep is bang voor medische gevolgen van het vaccin of wantrouwt de farmaceutische industrie of de overheid.

Tegenovergesteld effect
In dat licht is een nieuwere Amerikaanse studie interessant van een groep wetenschappers verbonden aan het Nationale Bureau voor Economisch Onderzoek in Cambridge, Massachusetts. Deze proefperiode vond in de zomer plaats en uit dit experiment komt het tegenovergestelde resultaat. De onderzoekers boden een representatieve groep Amerikaanse ongevaccineerden in de staat Californië een bedrag van 10 of 50 dollar aan om zich te laten vaccineren, maar dit verhoogde de vaccinatiegraad niet.

Integendeel, sommige tegenstanders van het vaccin werden door het aanbod van een financiële prikkel juist bevestigd in hun wantrouwen omdat er bij andere vaccinatiecampagnes ook geen premies worden uitgedeeld, blijkt uit dit onderzoek. Opmerkelijk: dit tegenovergestelde effect was vooral zichtbaar bij de deelnemers aan de proef die hadden aangegeven dat zij bij de presidentsverkiezingen in 2020 op Donald Trump hadden gestemd.

Over de effectiviteit is dus discussie en dan zijn er nog morele vraagtekens. Hoogleraar Andrea Evers (gezondheidspsychologie, Leiden) zei eerder tegen de Volkskrant dat er ook ethische bezwaren zitten aan het geven van een beloning voor een prik. “Stel, iemand met een uitkering heeft dat geld heel hard nodig, maar is eigenlijk fel tegen vaccinatie. Zo iemand kan zich dan puur voor het geld toch laten vaccineren,” zei zij tegen de krant. Op die manier wordt het vaccin toch opgedrongen aan bepaalde groepen.

Artsen moeten overtuigen
Is de prikpremie daarmee definitief ten grave gedragen? Wat gezondheidseconoom Xander Koolman (VU) betreft niet, mits in een andere vorm. Hij zou graag een experiment zien waarbij niet de ongevaccineerden, maar de huisarts of een specialist in het ziekenhuis extra beloond wordt om contact op te nemen met kwetsbare patiënten. “Heel veel mensen die met Covid-19 op de ic komen hebben een risicofactor, zoals overgewicht. Als die kwetsbare groep, ongeveer 10 procent van de ongevaccineerden, overtuigd wordt, hebben we geen lockdown meer nodig,” zegt Koolman. “Maak gebruik van de vertrouwensband die zij hebben met hun huisarts of cardioloog. Stimuleer deze artsen om hun patiënten te overtuigen, want zij bevolken nu de ic’s.”

Diverse partijen in de Tweede Kamer hebben Koolman om expertise gevraagd als het gaat om een vaccinatiepremie. Toch heeft nog geen enkele partij het aangedurfd om openlijk te pleiten voor een experiment met financiële prikkels in de vaccinatiestrategie, omdat dit gevoelig ligt. Politici zijn bezorgd over het signaal van een prikpremie in de richting van de mensen die wel vrijwillig een vaccinatie hebben gehaald, zonder beloning. En wat te denken van een eventuele derde boosterprik, moet daar dan weer een aparte beloning voor komen?

Toch hoopt Koolman dat er, ondanks de controverse rondom het onderwerp, ruimte komt voor een proef met financiële prikkels. “We kennen een sterke traditie in Nederland dat de gezondheidszorg en economisch denken gescheiden blijven. Maar als we economen niet laten meedenken, komen er ook geen nieuwe oplossingen op tafel.”

EXPERIMENTEN WERELDWIJD
De stad New York is het meest vooruitstrevend als het gaat om financiële prikkels om de vaccinatiegraad omhoog te krijgen. Zo wordt ongevaccineerden een premie van 100 dollar in het vooruitzicht gesteld, of extraatjes zoals een jaarabonnement op het theater. In Servië werd eerder dit jaar een premie van (omgerekend) 25 euro toegekend aan iedereen die de eerste prik zou laten zetten.

Een creatievere vorm van beloning wordt toegepast in de Amerikaanse staat North Carolina, waar niet alleen de ongevaccineerde maar ook zijn of haar chauffeur een prikpremie van 25 dollar krijgt toegewezen. Hier wordt de premie vooral gepromoot als een compensatie voor de benzinekosten, of de snipperdag die moet worden opgenomen. Een begeleidende studie laat zien dat de prikkel een redelijk effect heeft, met name op lagere inkomens.