Waarom het bij de Belastingdienst, het UWV en CBR zo vaak fout gaat

Ambtenaren worden er gek van. Ze moeten beleid uitvoeren dat de politiek heeft bedacht, terwijl zij allang weten dat de plannen in de praktijk niet werken. En iedereen krijgt er via de uitvoeringsorganisaties van de overheid mee te maken. Of het nou de Belastingdienst, het UWV of bijvoorbeeld het CBR is.

Keer op keer gaat het mis bij dit soort overheidsdiensten. Een speciale commissie van de Tweede Kamer zoekt uit waarom en hield vrijdag de laatste hoorzitting. Daar was CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt een van de experts die gehoord werd. Hij ontdekte meerdere missers bij overheidsdiensten, bijvoorbeeld de kinderopvangtoeslagaffaire bij de Belastingdienst waardoor ouders zwaar werden gedupeerd.

Niet zo veel verstand van

Volgens hem is één van de oorzaken dat de politiek allerlei plannen maakt zonder dat goed is gecontroleerd of de uitvoeringsorganisaties het wel kunnen uitvoeren. “In de Sovjet-Unie kon je dingen met een vijfjarenplan helemaal voorbereiden”, zegt Omtzigt over de huidige regeerakkoorden die volgens hem het beleid dichttimmeren. In de volgende formatie moet het anders, vindt hij.

Nog een slecht voorbeeld vindt Omtzigt de jeugdzorg. “Bij die decentralisatie zei iedereen: dit moet je echt niet doen.” Toch werd het plan doorgezet, want het stond in het regeerakkoord. “Daar zat ook de zorg bij voor kinderen met zeer ernstige problematiek. Daar heeft een gemeenteambtenaar niet zo veel verstand van.”

Het mag niet zo zijn dat wij de vervelende boodschap niet vertellen aan de politiek.

De Kamer-commissie die de misstanden onderzoekt, staat onder leiding van VVD’er André Bosman. Hij heeft zich ook negatief uitgelaten over dichtgetimmerde regeerakkoorden die niet op haalbaarheid zijn gecheckt. Zijn commissie heeft meerdere experts gehoord die zeggen: de Kamer moet beter luisteren naar de werkvloer.

Makkelijk is dat niet. Ambtenaren geven in de hoorzittingen aan dat er niet altijd ruimte is om tegen hun baas te zeggen dat een plan of regel in de praktijk niet werkt. Als er dan naar gevraagd wordt, zeggen de laagste ambtenaren soms wel dat de seinen op rood staan, maar hoe hoger het signaal in de ambtenarij komt, hoe groener dat sein wordt. En dan horen ambtenaren hun baas ineens tegen de minister zeggen dat een plan of wet heus wel uitgevoerd kan worden.

Bas van den Dungen, de hoogste ambtenaar op het ministerie van Financiën: “Het mag niet zo zijn dat wij de vervelende boodschap niet vertellen aan de politiek.” Maar toch gebeurt dat, zegt hij. “Je hebt toch een grote mate van loyaliteit naar je politieke ambtsdragers.”

Niet te veel nieuwe gezichten

De ambtenarij vindt dat er echt beter naar de uitvoerder moet worden geluisterd. En de politiek vindt dus juist weer dat signalen van de ambtenaren beter naar boven moeten komen. Een oplossing zou kunnen zijn dat Kamerleden voortaan direct met ambtenaren praten over wat er op de werkvloer speelt, en niet – zoals nu – via een bewindspersoon. In de hoorzittingen werd daartoe opgeroepen.

Omtzigt vindt daarnaast dat de Kamer ook meer tijd moet nemen voor de wetsbehandeling en de uitvoering uitgebreider moet controleren. Niet te veel nieuwe gezichten op de kandidatenlijsten, waardoor de ervaring uit het parlement verdwijnt, zou daarbij helpen.

“Het Kamerlidmaatschap is een vak. Het heeft me jaren gekost om te snappen hoe je de regering controleert”, zegt Omtzigt. Tegelijkertijd ziet hij dat het kabinet nu vaak de onderliggende stukken niet bij besluiten verstrekt, waardoor controle sowieso lastig is.

De CDA’er ziet verder nog een rol voor de media. Die moeten meer aandacht geven aan Kamerleden die zaken als belastingwetten controleren in plaats van zich op de rel van de dag storten. Nu worden politici niet gestimuleerd om wetten op uitvoerbaarheid te controleren, want bij het opstellen van de kandidatenlijsten kijken partijen vooral naar zichtbaarheid in de media.

Vrijdag werden door de commissie nog experts als Herman Tjeenk Willink, minister van Staat, gehoord. Die hekelde onder meer het continue bezuinigen op de overheidsdiensten. En andere experts zien dat ict steeds meer moet oplossen. Daardoor ontstaan grote problemen als een burger aanklopt met een probleem dat niet binnen de lijntjes past. Zo verdwijnt ‘de menselijke maat’, zeggen ze.

De commissie wil voor de verkiezingen met aanbevelingen komen.