“Welke gek heeft dít bedacht?” 1800 miljard in pensioenpot maar toch pensioenleeftijd naar 68

“Welke gek heeft dít bedacht?” Na anderhalf uur interview heft Martin van Rooijen zijn handen wanhopig ten hemel en zucht: “Die vraag zal over vijf jaar worden gesteld wanneer er een parlementaire enquête komt naar het nieuwe pensioenstelsel.”

Dat zo’n enquête niet kan uitblijven, is volgens de 50Plus-senator zeker, want het Pensioenakkoord tussen kabinet, werkgevers en vakbonden is in zijn ogen slecht voor de gepensioneerden. Hij somt de nadelen nog eens op: “Eén: gepensioneerden worden gepakt bij het invaren van het oude stelsel in het nieuwe, twee: ze worden gepakt omdat ze hun indexaties niet terugkrijgen en drie: ze worden gepakt door het veel te lage veronderstelde rendement op beleggingen.”

Hij pauzeert even, neemt een slok van zijn thee en concludeert: “Het is een stelsel van beloven en beroven.”

En dat terwijl een nieuw systeem in zijn visie helemaal niet nodig is. Er zit ruim 1800 miljard euro in de pensioenpot, ruim genoeg voor iedereen. Maar in plaats van uit te delen hebben de fondsen sinds 2008 de verzekerden met twintig procent gekort. En de toekomst ziet er niet veel rooskleuriger uit.

Niettemin is een grote meerderheid van het parlement – uitgezonderd PVV, Forum voor Democratie, SP, 50Plus en Partij voor de Dieren – voor het nieuwe stelsel, dat, zo kondigde minister Koolmees van Sociale Zaken en Werkgelegenheid dit voorjaar aan, niet in 2022 maar in 2023 zal ingaan. De pensioenindustrie heeft dan nog tot 1 januari 2026 de tijd om de nieuwe regels door te voeren.

Waarom is een nieuw stelsel volgens het kabinet nodig? Daarover heeft de Rijksoverheid een aantal positief getoonzette filmpjes op internet gezet. De strekking is: de levensverwachting wordt hoger en de arbeidsmarkt verandert. Niemand werkt meer veertig jaar bij dezelfde baas. We wisselen van baan, werken een tijdje niet, of worden zzp’er. Het huidige pensioenstelsel sluit niet goed bij die veranderingen in de samenleving aan en biedt te weinig ruimte voor eigen keuzes. Vandaar een nieuw stelsel.

In een brief aan de Tweede Kamer, rijk gelardeerd met termen als solidariteit, transparantie en koopkracht, zette Wouter Koolmees in de zomer van 2020 de hoofdpunten van het Pensioenakkoord nog eens op een rijtje: pensioenen zullen meer meebewegen met de stand van de economie, de risicovrije rekenrente wordt afgeschaft, de doorsneesystematiek verdwijnt en er komt een solidariteitsreserve.

Punt voor punt leggen we de veranderingen voor aan Martin van Rooijen, belastingspecialist en voorzitter van de Eerste Kamerfractie van 50Plus. De 79-jarige senator is niet de eerste de beste: bijna een halve eeuw geleden deed hij al zijn intrede in de politiek. Als brilliant young man van 31 werd hij staatssecretaris van financiën in het kabinet Den Uyl (1973-1977). Zijn partij was destijds de Katholieke Volkspartij, een voorloper van het CDA. Hij was en is het jongste kabinetslid ooit.

In zijn woning in Oegstgeest herinnert Van Rooijen zich wanneer hij voor het eerst over het voorgenomen nieuwe pensioenstelsel hoorde. “Dat was in 2011.

Ineens kwam het Pensioenakkoord ons land binnenrollen. VNO en FNV bleken er al vijf jaar in het diepste geheim over te onderhandelen. Ik werd uitgenodigd bij Knevel & Van den Brink en heb daar toen de term ‘invaren’ geïntroduceerd. Dat is nu zo’n beetje de stan-daard-uitdrukking geworden om de overgang van het oude naar het nieuwe stelsel te omschrijven. Wel, dat invaren is in feite onteigening. Minister Koolmees wordt altijd ziedend als ik dat in de Kamer zeg, maar ik kan het niet anders zien. Wat gebeurt er namelijk? Het pensioen wordt opnieuw berekend, en wel zo dat een aanmerkelijk lager startkapitaal en daarmee een lagere uitkering ontstaat. Dat is het geheim van Den Haag: bij de start van het nieuwe stelsel vindt een grote beroving plaats. Ja, zegt het kabinet dan, maar we gaan wel indexeren. Dat deugt natuurlijk niet: eerst veel afpakken en daarna weinig teruggeven. Er zullen hier veel rechtszaken over komen, daar kan je gif op innemen, want wat het kabinet wil, is niets minder dan economische en juridische onteigening. Uit onderzoek blijkt dat geen land ter wereld dit zo heeft gedaan. Daar blijft men bestaande rechten erkennen.”

Is dat wat de minister in zijn brief eufemistisch omschrijft met: “De nieuwe solidaire pensioenregeling werkt niet meer met ‘aanspraken’ en dus ook niet meer met verplichtingen voor de pensioenuitvoerder.” Van Rooijen: “Precies. Een zeker recht wordt over de heg gegooid, valt in het water en komt bij het invaren door verdrinking om het leven. Dat is zowel voor gepensioneerden als werknemers een ramp. Tot nu toe is er een pensioenrecht, in de wet wordt zelfs een zekerheidsgraad genoemd van 97,5 procent. Dat recht verdwijnt. Ervoor in de plaats komen onzekere ambities en verwachtingen.”

Dat pensioenen meer moeten meebewegen met de beurs is volgens de 50Plus-senator al evenmin geruststellend. “Tot nu toe liggen economische risico’s vooral bij de werkgever. Die moet bijstorten in de pensioenpot wanneer het economisch slecht gaat. Dat onheil wordt straks helemaal afgewenteld op werknemers en gepensioneerden. Als de beurskoersen dalen, voelt de gepensioneerde dat voortaan meteen in zijn portemonnee.”

Dan: de risicovrije rekenrente verdwijnt. Wat is dat, risicovrije rekenrente? Daartoe moeten we terug naar 2007, toen de regering bepaalde dat fondsen bij de berekening van hun rendement voortaan moesten doen alsof ze alleen nog maar zouden beleggen in risicovrije staatsleningen.

Het rendement op dat soort leningen is zo ongeveer nul, waardoor de dekkingsgraad van pensioenen – de verhouding tussen het geld in de kas en het geld dat nodig is voor de pensioenuitkeringen – bijzonder onvoordelig uitpakt. Met als gevolg dat de pensioenen na 2008, het jaar van de financiële crisis, niet meer zijn geïndexeerd, dat wil zeggen: niet meer gecompenseerd voor inflatie. KBO-Brabant, een van de grotere ouderenbonden, is in 2019 vanwege de misgelopen indexaties van de afgelopen twaalf jaar een bodemprocedure begonnen tegen de Staat der Nederlanden. Pensioenfondsen investeren veelal in aandelen en onroerend goed, weet de bond, en die beleggingen brengen algauw zes à zeven procent rendement op. “Ondertussen worden de gepensioneerden afgescheept met nul procent indexatie,” klinkt het vanuit ’s-Hertogenbosch.

Maar die risicovrije rekenrente wil Koolmees dus afschaffen. Dat moet Van Rooijen toch als muziek in de oren klinken. Immers, daardoor kunnen uitkeringen straks weer worden geïndexeerd, waardoor de waardevastheid stijgt. Maar dat ligt genuanceerd, zo blijkt. De 50Plus-senator: “Er zitten allerlei mechanismen in het nieuwe stelsel die de kans op indexatie kleiner maken. De gemeenste is wel de overgang van een zeker recht, zoals tot 2008 toegepast, naar een ambitie. Wat er van die ambitie terechtkomt, moeten we maar afwachten. Verder: de rekenrente wordt niet echt afgeschaft. Koolmees weet wel beter. Die belofte is alleen maar gedaan als breekijzer om het Pensioenakkoord erdoor te krijgen, het is allemaal politiek. De minister heeft erkend dat de rekenrente ook in het nieuwe stelsel een zekere rol zal blijven spelen. Het gaat om de oude rekenrente van nul procent plus opslag. Dan kom je op anderhalf procent. Dát is het rendement dat gepensioneerden straks mogen verwachten, het zogeheten beschermingsrendement. Dat is natuurlijk ontzettend weinig als je het vergelijkt met de totale opbrengst van pensioenfondsen.”

Van Rooijen loopt van tafel en komt terug met een stuk papier, krioelend van de getallen. “Kijk, ik heb eens becijferd hoe het straks met die indexaties zal lopen. Nadat de pensioenen, zoals ik eerder heb uitgelegd, in het nadeel van de gepensioneerden zijn herberekend, volgt een indexatie uitgesmeerd over tien jaren. Maar de gepensioneerde krijgt, volgens mijn berekeningen, niets terug van de twintig procent die hij sinds 2008 is misgelopen. En voor de komende tien jaren zal hij voor hooguit de helft van de verwachte inflatie worden gecompenseerd. En daar mogen we dan blij mee zijn.”

Volgende punt op het lijstje van Koolmees: het afschaffen van de doorsneesystematiek. In het huidige systeem betalen alle deelnemers, of ze nu jong zijn of oud, dezelfde pensioenpremie, en krijgen ze er eenzelfde pensioenopbouw voor terug. Van Rooijen: “De premie blijft dadelijk ongeacht leeftijd hetzelfde, alleen wordt de opbouw voor jongeren veel gunstiger en die voor ouderen tussen veertig en zestig jaar veel slechter. Die laatste groep premiebetalers wordt daar dan weer voor gecompenseerd met geld dat tijdens het invaren van de gepensioneerden wordt afgepakt. Het zijn dus de gepensioneerden die de tol betalen voor het afschaffen van de doorsneesystematiek. Ik heb hierover een geweldige botsing gehad met Rutte en Koolmees. In mijn visie is de doorsneeproblematiek dé reden voor de hele stelselwijziging.”

Terwijl het stelsel volgens de 50Plus-politicus helemaal niet op de schop hóeft. Van Rooijen: “Nee. Het huidige is fantastisch, een ware beleggingsmachine: het vermogen van pensioenfondsen is in tien jaar tijd meer dan verdubbeld tot 1800 miljard. Als Koolmees zegt dat er te weinig geld in de pot zit, is dat geklets. Er zit, volgens deskundigen, zelfs zóveel in dat op basis van premies en een rendement van slechts één procent alle gepensioneerden in Nederland gedurende vele jaren kunnen worden uitbetaald.

“De enige reden dat er zogenaamd ‘te weinig geld’ is, is die risicovrije rekenrente van nul procent. Dat is de dictatuur van De Nederlandsche Bank. Geen land ter wereld dat zo’n percentage hanteert, het is elders meestal twee of drie procent. Als wij dat percentage ook zouden aanhouden, zou er helemaal geen nieuw stelsel nodig zijn. 50Plus heeft daartoe een initiatiefwetsvoorstel ingediend, maar helaas heeft dat het in 2019 niet gehaald. Waarom niet? Ach, het parlement loopt aan de leiband van het kabinet en het kabinet aan de leiband van De Nederlandsche Bank en het Centraal Planbureau. En de vakbond? Tja, de FNV pleit nu voor een substantiële verhoging van de AOW. Ze zien in dat het Pensioenakkoord tot een bijzonder teleurstellende indexatie leidt. Waarom ze dan met dat akkoord hebben ingestemd? Ze zaten klem, het akkoord is in de SER bekokstoofd. Kroonleden en werkgevers vormen daar een tweederdemeerderheid. Ze zeiden: of de vakbeweging nu instemt of niet, wíj zetten onze zin door.”

Nou, dan hebben we als troostprijs in ieder geval nog Koolmees’ solidariteitspotje. Uit die reserve kunnen in slechte jaren tegenvallers worden gecompenseerd, zo noteert de minister in zijn brief. “Een politiek foefje,” stelt Van Rooijen. “Het gaat maar om een heel beperkte buffer, dat stelt weinig voor. Ik denk dat dat fonds vooral is bedacht om het Hof van Justitie van de Europese Unie te kunnen voorspiegelen: kijk, bij ons is pensioen nog steeds een sociaal recht, met de bijbehorende risicodeling. Nou, ik vrees dat we een heel andere kant uitgaan. Tot nu toe was pensioen inderdaad een sociaal recht: je accepteerde minder salaris, om het later terug te krijgen in de vorm van wat wel uitgesteld loon werd genoemd. Ik denk dat dit Pensioenakkoord de eerste stap is op weg naar een geheel geïndividualiseerd stelsel, waarin iedereen alleen nog maar voor zichzelf spaart en de onderlinge solidariteit is verdwenen. Het eindresultaat van die individualisering zal zijn: het pensioen als marktproduct. Vooral D66 vindt dat een goed idee, en de VVD hobbelt erachteraan, zoals met veel zaken.”

De enige die beter wordt van het Pensioenakkoord is volgens Van Rooijen de pensioenindustrie zelf. “De fondsen houden heel veel geld in hun zak dat niet van hén is maar van gepensioneerden en werknemers. Dát is de kern van het probleem dat 50Plus zal blíjven aankaarten. Alleen dit al rechtvaardigt ons bestaan.”

Op naar Utrecht, waar Max-programmamaker Cees Grimbergen poneert dat het Pensioenakkoord geen enkele zin heeft zolang de wantoestanden in de pensioenindustrie niet worden aangepakt.

“Kijk,” zegt hij, wijzend naar een vijfpuntenmanifest op tafel. “Dat hebben we gemaakt na onze Max-serie Zwarte Zwanen over de pensioenindustrie.” In november 2018 volgde zelfs een officiële overhandiging aan minister Koolmees. “Punt vier is belangrijk,” herinnert Grimbergen (70) zich de woorden van de bewindsman.

“Daarna heb ik nooit meer iets van hem gehoord.”

Dat punt vier gaat over de complexiteit van pensioenregelingen. Maak die helder en overzichtelijk, bepleit omroep Max in zijn Pensioenmanifest. De andere punten: breng de salarissen van de werkers in de pensioenindustrie onder de balkenendenorm (209.000 euro), wees open over je afspraken met vermogensbeheerders en de fouten die je daarin maakt, stop met foute beleggingen en zorg voor een eerlijk en onafhankelijk toezicht.

“Er is door mijn serie veel bewustwording gekomen en er zijn Kamervragen gesteld,” blikt Grimbergen terug, “maar concreet is er niets veranderd. En dat is jammer, want als je die vijf punten uit het Max Pensioenmanifest doorvoert, kun je met het huidige stelsel door. Dan heb je het Pensioenakkoord wat er nu ligt helemaal niet nodig. Ik ben daar vast van overtuigd.”

Wie de zevendelige serie Zwarte Zwanen heeft gezien, zal van de passiviteit van politiek Den Haag weinig begrijpen. De reeks schetst een ontluisterend beeld van een wereld waarin fraude, vriendjespolitiek, perverse prikkels, belangenverstrengeling, geheime contracten en geldsmijterij welig tieren.

Zo brengen private equity-bedrijven met behulp van Nederlands pensioengeld kinderdagverblijven en warenhuizen aan het wankelen. Ze stoppen de bedrijven eerst vol met schulden, berekenen vervolgens een woekerrente en zuigen ze tot slot leeg. De Amerikaanse investeringsmaatschappij Sun Capital deed dat bijvoorbeeld met het inmiddels failliet verklaarde Vroom & Dreesmann. De zogenoemde durfinvesteerder en haar beruchte voorganger KKR verdienden meer dan 1,3 miljard aan V&D, dat zich daarna genoodzaakt zag de lonen te verlagen, hetgeen FNV en CNV op het nippertje bij de rechter wisten te voorkomen.

Grimbergen: “Zo gaat dat dus. Private equity maakt met behulp van pensioenpremies te gelde wat goed is aan een bedrijf. Dat de onderneming daarna te gronde gaat, is niet hun probleem. De verdiensten worden vervolgens verdeeld over de pensioenfondsen en de vennoten van het private equity-bedrijf.”

En dan hebben we het nog niet over pensioenfondsen als ABP die beleggen in bedrijven die gespecialiseerd zijn in belastingontwijking. Dat alles louter ten behoeve van de eigen portemonnee, niet die van de pensioengerechtigde. Sterker, die gaat er alleen maar verder op achteruit.

Ondertussen worden beleggers in de pensioenindustrie schatrijk van onze premies, zo zagen we in Zwarte Zwanen. Ze verdienen algauw een salaris van tien à twintig miljoen per jaar. Doen de beleggers het goed, dan krijgen ze daarbovenop nog een dikke bonus. Presteren ze echter onder de maat, dan betaalt de verzekerde de rekening en blijft een malus voor de slechte investeerder achterwege. “Het is de wet van de grote getallen,” zegt de Max-journalist. “Heb je tien miljard liggen, dan valt het niet op als er een miljoentje of meer over de rand valt.

“Een voorbeeld. Investeringsbank Goldman Sachs in New York had 5,4 miljard euro in handen van Pensioenfonds Vervoer om daarmee te beleggen. Met dat geld is door Goldman Sachs fraude gepleegd, gehandeld met voorkennis en over de hele linie geopereerd tegen het belang van Pensioenfonds Vervoer in. De schade voor het fonds bedroeg 250 miljoen euro. Het heeft daarvan slechts een deel teruggekregen, maar geen aangifte gedaan tegen Goldman Sachs. En FNV en CNV hebben de zaak in de doofpot gestopt. Ondertussen zitten de gepensioneerde vrachtwagenchauffeurs van Pensioenfonds Vervoer al twaalf jaar op de nullijn.”

En Goldman Sachs nam in augustus voor 1,7 miljard de Haagse vermogensbeheerder NN Investment Partners over, waarmee de Amerikaanse zakenbank een rentree maakt op de Nederlandse pensioenmarkt.

Op die schimmige wereld, die zichzelf – blijkens Grimbergens serie – voortdurend feliciteert met haar transparantie, duurzaamheid en integriteit, wordt nu het nieuwe Pensioenakkoord losgelaten. Grimbergen:

“De pensioenindustrie danst op tafel, want het akkoord is zo ingewikkeld en onduidelijk dat er weer jaren over kan worden geconfereerd. Denktanks, nota’s, wetenschappelijk onderzoek, congressen, de pensioenwereld gaat aan het nieuwe stelsel bergen geld verdienen. Waarom FNV en CNV met het akkoord hebben ingestemd? Ze zijn te veel onderdeel geworden van de pensioenindustrie. Daardoor is er geen natuurlijke tegenspraak. Bovendien halen de bonden miljoenen uit het meebesturen van fondsen. Er is voor hen dus een aanmerkelijk financieel belang mee gemoeid.”

Dat de pensioenen straks meer en meer afhankelijk worden van de stand van de economie lijkt Grimbergen geen goede zaak. “De verzekerde is schuldeiser, vergeet dat niet! Zijn uitkering moet worden afgeleid uit de premie en niet uit de koers van de beurs. Er zitten honderden miljarden in de pensioenpot, maar die zijn te veel verbonden met het financiële denken en handelen van Wall Street, de City of London en de Zuidas. In die wereld kun je iedere dag wel een reden verzinnen om je miljarden niet te besteden aan de verzekerde, maar aan bijvoorbeeld ‘een robuust pensioensysteem’. Daarover hoor je nu iedereen in de pensioenindustrie: een robuust systeem.”

Hoe pijnlijk dat denken kan uitpakken voor de pensioengerechtigde illustreerde Grimbergen drie jaar geleden in de zevende en laatste aflevering van Zwarte Zwanen. Weduwe Riet Zaal uit Rhoon, wier man tot aan zijn vroege dood braaf premie had betaald, werd afgescheept met een pensioenuitkering van 87 euro netto per maand. Toe0n ze daartegen in het geweer kwam, bleek Pensioenfonds Metaal en Techniek voor háár geen geld te hebben, maar wél voor een dure Zuidas-advocaat om Zaal kalt te stellen. De man schreef voor de klus een factuur uit van 35.000 euro. Grimbergen wist uiteindelijk voor Zaal een eenmalige pensioenuitkering van ruim 43.000 euro in de wacht te slepen.

In diezelfde aflevering maakten we kennis met Else Bos, bestuursvoorzitter van pensioenuitvoerder PGGM. Ze kon een andere baan krijgen: toezichthouder bij De Nederlandsche Bank. Ze vertrok per 1 november 2017 bij PGGM, maar werd wel tot 1 mei 2018 doorbetaald, in totaal 254.000 euro, zonder ervoor te hoeven werken. Bij DNB werd ze vervolgens ‘vanwege haar hoge kwaliteiten’ ingeschaald boven de balkenendenorm. Een van Bos’ taken bij haar nieuwe werkgever is toezicht houden op de PGGM. Wie Bos en Zaal tegenover elkaar zet, heeft in een notendop de moraal van de pensioenindustrie te pakken: royaal voor zichzelf, vrekkig voor de verzekerde.

Of niet? Grimbergen: “Er zit een fundamentele denkfout in het systeem, waardoor de pensioenen nu al twaalf jaar niet worden geïndexeerd, terwijl de pensioenpotten overlopen: 1800 miljard nu. Die fout is: er wordt alleen gerekend met risicovrije rekenrente. Die is nul procent. Maar er zijn tal van beleggingen die heel veel rendement opleveren. Met dát rendement wordt bij de vaststelling van pensioenen geen rekening gehouden, en daarom krijgen gepensioneerden steeds minder in hun portemonnee, terwijl de premies en de pensioenleeftijd worden verhoogd. Ik denk dat niet veel mensen weten dat de pensioenleeftijd al jarenlang geen 66 jaar en vier maanden meer is, zoals bij de AOW, maar 68. De handtekening van de koning staat eronder. Ja, je krijgt je pensioen wel met 66 jaar plus vier maanden, maar dat wordt dan gekort op je uitkering vanaf je 68ste. Ondertussen wordt de noodzaak van het Pensioenakkoord verklaard met het verhaaltje dat de AOW-leeftijd minder snel stijgt. Wel, dat is misleiding. De politiek is stilletjes allang akkoord met 68 jaar.”

Een nieuwe Zwarte Zwanen over het Pensioenakkoord is in de maak.