Wob-documenten: Mondkapjesplicht was niet wetenschappelijk en had geen effect op gedragsverandering

Regering wilde een mondkapjesplicht om afstandsmaatregelen te handhaven. OMT en RIVM konden geen onderbouwing geven. Ook een gedragsexperiment van Femke Halsema gaf niet het gewenste resultaat.

Mondkapjesplicht Het kabinet heeft het OMT aan het begin van de epidemie gevraagd om het gebruik van mondkapjes te onderbouwen, met als bedoeling om de 1,5 meter maatregel te handhaven. Het RIVM kon de afstandsmaatregel noch het effect van mondkapjes wetenschappelijk onderbouwen. Ook twee mondkapjesexperimenten leverden niet het gewenste resultaat. Toch werd vanaf 1 oktober 2020 een landelijke draagplicht ingevoerd. Dit beeld komt naar voren uit onderzoek in wob-documenten.

Het onderzoek is van Aukema, Van der Vegt, Van den Bos en Van der Tuin.

Uit onderzoek in de wob-documenten (zie Twitter post) blijkt dat al in het vroege begin van de epidemie bekend was dat mondkapjes geen nut hebben ten aanzien van virusbestrijding: ze voorkomen geen virusoverdracht en ze hebben ook geen effect op het handhaven van de afstandsmaatregel. Ook voor de afstandsmaatregel is er geen wetenschappelijke onderbouwing. Officiële overheidsdocumenten laten zien dat deze kennis sinds het begin van de epidemie bij de overheid aanwezig was. Ook een groots mondkapjesexperiment in Amsterdam met behulp van politiebeelden leidde niet tot de gewenste onderbouwing.

#WOB Gedragsunit Corona

VWS en haar minister overtraden art.10 van de Grondwet

iov @MinVWS moest er een “experimentele studie” komen die het gedrag van grote groepen mensen met mondkapjes ging monitoren. incl massale inzet CCTV camerabeelden in grote steden…/ pic.twitter.com/Bc0LZdUTQU

— Marc van der Vegt (@VegtDoor) April 17, 2022

1 mei 2020: Kabinet wil onderzoek naar mondkapjes

Op 1 mei 2020 wordt het OMT door het kabinet gevraagd om advies te geven over de medische noodzaak van mondkapjes en de invloed op het gedrag. De vraag van het kabinet komt terecht bij de Corona Gedragsunit van het RIVM. Hierin zitten deskundigen op het gebied van gedragsverandering en psychologie. De deskundigengroep buigt zich vervolgens over het effect van mondkapjes op het naleven van afstandsmaatregelen, zoals de 1,5 meter maatregel en thuisblijfgedrag.

Volgens OMT hebben mondkapjes misschien invloed op gedrag

Bij het RIVM gaat dan correspondentie rond waarin de vraag van het kabinet nog eens duidelijk staat geformuleerd: “hebben mondkapjes effect op het volhouden van de maatregelen?”. Het kabinet wil dus weten of mondkapjes helpen om afstandsmaatregelen langer vol te houden. Het OMT neemt het standpunt in dat mondkapjes mogelijk een gedragsfunctie kunnen hebben. Maar het heeft ook zorgen dat mondkapjes onvoorzichtig gedrag in de hand kunnen werken, omdat mensen zich ten onrechte veilig wanen; mondkapjes hebben dus nadrukkelijk geen medische functie.

Gedragsunit Corona: mondkapjes leiden tot risicovol gedrag

Binnen de Gedragsunit Corona buigen gedragsdeskundigen en psychologen zich vervolgens over de vraag van het kabinet. Een deskundige van de Universiteit van Amsterdam is van mening dat mondkapjes zullen leiden tot een toename van risicovol gedrag, omdat mensen zich ten onrechte beschermd voelen. De deskundige schrijft: “Ik vermoed dat mensen die zich beschermd wanen door een mondkapje, meer risico gaan nemen en minder aan social distancing doen.”

Gedragsdeskundigen: mondkapjes bewijzen dat Corona bestaat

Een andere gedragsdeskundige reageert: “Ik ken geen onderzoek naar het effect van mondkapjes op afstandsmaatregelen. Wel zijn veel mensen er van overtuigd dat mondkapjes beschermen. Dit wordt gevoed door suggesties in de media, beleid in andere landen en de oproep aan zorgprofessionals om mondkapjes te dragen.” De deskundige stelt ook vast dat mondkapjes ertoe bijdragen dat mensen herinnerd worden aan het bestaan van Corona: “Mondkapjes zijn het meest zichtbare bewijs van Corona geworden”.

Experts: dankzij mondkapjes denken mensen continu aan Corona

Een andere deskundige zegt dat mondkapjes over de hele wereld worden geassocieerd met ziektes en infecties. Volgens de gedragsexpert kunnen ze daarom erg goed werken bij het conditioneren van de Nederlandse bevolking. De gedragsdeskundige vervolgt: “Door mondkapjes in te zetten worden mensen continu herinnerd aan Corona. Ze helpen om mensen te conditioneren om continu aan Corona te denken.”

Deskundigen: met mondkapjes kunnen mensen slecht ademhalen

Een gedragsdeskundige van het Amsterdam Universitair Medisch Centrum ziet veel interessante bijdragen langs komen en vat het als volgt samen: “Mijn lezing is dat de meeste betrokkenen het eens zijn over de hoofdzaken: mondkapjes moeten door de overheid worden aanbevolen, want dan kan ze de discussie naar zich toetrekken.” Deze gedragsdeskundige heeft echter ook in vakliteratuur gelezen dat mondkapjes ervoor zorgen dat mensen slecht kunnen ademhalen.

Wetenschappelijke adviesraad: geen eenduidig antwoord

Na uitvoerig beraad, geeft de wetenschappelijke adviesraad van de Corona Gedragsunit op 4 mei 2020 antwoord op de vraag van het kabinet. De adviesraad stelt dat er vanuit de literatuur geen eenduidig antwoord is. Bij gebrek aan bestaande studies, stelt de raad voor om in praktijk te gaan onderzoeken hoe het gebruik van mondkapjes uitpakt. Dit legt de basis voor twee experimenten in de zomer van 2020, naar het effect van mondkapjes op het gedrag van Nederlandse burgers.

Eerste mondkapjesexperiment in Amsterdam

Enkele weken later wordt in Amsterdam een onderzoek uitgevoerd naar het vrijwillig gebruik van mondkapjes. Uit wob-documenten blijkt dat hiervoor zogenaamde CCTV beelden (closed-circuit television) zijn gebruikt, waarmee mensen nauwlettend zijn gevolgd en hun gedrag tot in detail door ambtenaren is geanalyseerd. Normaal gesproken mogen dit soort beelden alleen gebruikt worden voor onderzoek naar diefstal en criminaliteit in de publieke ruimte.

Voor dit experiment werden CCTV beelden gebruikt

Het Openbaar Ministerie geeft voor het mondkapjesexperiment toestemming om de politiebeelden te gebruiken voor covid-19 gerelateerde conflicten in de publieke ruimte. Uit de wob-documenten ontstaat echter het beeld dat het gebruik van CCTV beelden illegaal was: het experiment ging van start voordat er formeel toestemming was gegeven. Binnen het ministerie van Volksgezondheid gaan er vragen rond over het experiment: de zorg is of de Amsterdamse testpersonen wel wisten dat hun gedrag via camerabeelden werd geanalyseerd.

De NSCR analyseerde gedrag van burgers met politiebeelden

Het gedragsexperiment in Amsterdam wordt gefinancierd en geanalyseerd door het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR). Doorgaans doet het NSCR wetenschappelijk onderzoek naar criminaliteit en rechtshandhaving op het snijvlak van theorie, beleid en praktijk. Voor deze gelegenheid heeft het studiecentrum echter camerabeelden geobserveerd van mondkapjesdragers en hun gedrag geanalyseerd.

Conclusie experiment: mondkapjes hebben geen enkel effect

De onderzoekers van het NSCR komen tot een aantal inzichten na het bekijken van de camerabeelden. Allereerst zien zij geen verschil in het gedrag van mensen mét en zonder mondkapje; beide groepen houden in dezelfde mate afstand van elkaar. De onderzoekers observeren ook dat afstand houden niets te maken heeft met het dragen van een mondkapje maar wordt bepaald door hoe druk het is. Kortom: mondkapjes hebben geen effect op het houden van afstand. Daarmee is de vraag van het kabinet feitelijk met eigen onderzoek beantwoord.

Het Rijk onderzocht of burgers hun ogen, neus of mond aanraakten

Met behulp van de CCTV camerabeelden observeren de gedragsonderzoekers dat 80 procent van de mensen een mondkapje gebruikt zoals voorgeschreven (mond en neus bedekt). Zij ontdekken ook dat van de testpersonen 8 procent óf de mond óf de neus bedekt en bij 12 procent hangt het mondkapje onder de kin, op het voorhoofd of anderszins. Het NSCR stelt vast dat er geen indicatie is dat het gezicht en in het bijzonder de ogen, neus en mond vaker of minder vaak worden aangeraakt door mensen die een mondkapje dragen.

Augustus 2020: tweede experiment in Amsterdam en Rotterdam

De uitkomsten van het onderzoek van het studiecentrum zijn dus helder. In een e-mail van 14 augustus 2020 aan de Universiteit Kopenhagen wordt dit nog eens door de gedragsonderzoekers onderschreven. Hierin staat dat het experiment geen indicatie geeft dat er meer afstand wordt gehouden bij het gebruik van niet-medische mondkapjes in de publieke ruimte. In dezelfde e-mail schrijft het NSCR dat zij alweer bezig is met een nieuw gedragsexperiment in Rotterdam en Amsterdam, dat wordt uitgevoerd tussen 5 tot 31 augustus 2020.

Minister De Jonge (VWS): Veiligheidsregio’s willen experimenteren

Hoewel het onderzoeksresultaat volstrekt helder is, hebben de Veiligheidsregio’s Rotterdam en Amsterdam toch ambities om verder te experimenteren met een mondkapjesplicht. Met name burgemeester Halsema van Amsterdam blijkt hiervan een groot voorstander te zijn. De wob-documenten tonen dat de burgemeester het OMT en de spreeklijnen van het Rijk flink in de wielen rijdt met haar drang tot experimenteren. Via Halsema komt een groter gedragsexperiment tot stand. De motivatie hiervoor is volgens minister De Jonge (VWS) “dat de veiligheidsregio’s kampen met uitdagingen om de naleving van covid-maatregelen te handhaven”.

Kabinet was eerste opdrachtgever, niet de veiligheidsregio’s

In antwoord op Kamervragen laat De Jonge weten dat Amsterdam en Rotterdam vanaf 5 augustus 2020 gaan experimenteren met mondkapjes. Volgens De Jonge is het kabinet van mening dat het geoorloofd is om noodverordeningen in te zetten om dit tijdelijk mogelijk te maken. De Jonge zegt ook dat deze lokale experimenten een initiatief zijn van de voorzitters van veiligheidsregio’s. Echter, het team dat onderzoek doet in de wob-documenten observeert dat op 1 mei 2020 was gebleken dat het kabinet de eerste opdrachtgever was van de inzet van mondkapjes.

Veel boetes tijdens het mondkapjesexperiment

In augustus 2020 staat feitelijk al vast dat mondkapjes geen enkel effect hebben op het houden van afstand, laat staan dat ze een medische functie hebben. Toch hebben de veiligheidsregio’s het dragen van een mondkapje opgenomen in noodverordeningen en op overtreding staan hoge boetes. Alleen al op 23 augustus worden door Amsterdamse boa’s 148 boetes van 95 euro uitgedeeld. Op dezelfde dag wordt ook een burger door de politie aangehouden die het ‘mondkapjesgebied’ in wilde zonder mondkapje.1

RIVM: 1,5 meter maatregel is niet wetenschappelijk onderbouwd

De mondkapjesexperimenten hadden als doel om te onderzoeken of mondkapjes helpen bij het handhaven van de 1,5 meter maatregel. Maar op 18 augustus 2020 stelt het RIVM vast dat de wetenschappelijke onderbouwing voor de 1,5 meter maatregel ‘bescheiden’ is. Volgens het RIVM kan de argumentatie voor de afstandsmaatregel daarom beter worden onderbouwd met een advies van de WHO en het beleid in omliggende landen. Dit standpunt werd al eerder ingenomen in een tussenevaluatie van het RIVM op 3 augustus 2020.

Resultaat tweede experiment: mondkapjes hebben geen effect

Het tweede mondkapjesexperiment in Amsterdam en Rotterdam leidt logischerwijs tot dezelfde resultaten als het eerste experiment. De veiligheidsregio’s schrijven hierover in een nieuwsbericht van 11 september 2020: “Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat het dragen van een mondkapje in de openbare ruimte geen effect heeft op het houden van de 1,5 meter afstand. Het dragen van een mondkapje lijkt ook geen vrijbrief om de 1,5 meter regel overtreden.”

De veiligheidsregio’s vervolgen: “Het onderzoeksrapport van de NSCR laat zien dat de draagplicht geen invloed heeft gehad op de drukte in de onderzochte straten en gebieden. Wel: hoe drukker het is, hoe meer de 1,5 meter wordt geschonden. Maatregelen om de drukte te beheersen (crowd control) blijken dus wel nuttig. De resultaten zijn voor Rotterdam en Amsterdam hetzelfde.” Kortom: mondkapjes hebben geen effect op de afstandsmaatregel en de vraag van het kabinet is hiermee opnieuw beantwoord.

Conclusies van het wob-onderzoek

Het kabinet sorteerde al in mei 2020 voor op een mogelijke draagplicht. Niet vanuit een medisch perspectief maar om het gedrag van Nederlandse burgers te beïnvloeden. De Gedragsunit Corona kon hiervoor geen onderbouwing geven vanuit bestaande literatuur. Daarom werden twee experimenten uitgevoerd door het Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving.

Tijdens het eerste experiment analyseerde het Studiecentrum het gedrag van burgers met behulp van CCTV beelden. De conclusie van dit onderzoek was duidelijk: mondkapjes hebben geen enkel effect op het handhaven van de 1,5 meter maatregel. Desondanks wilden de veiligheidsregio’s Amsterdam en Rotterdam, onder aanvoering van Femke Halsema, verder experimenteren. Het onderzoek van Halsema onderschreef vervolgens de conclusies van het eerste experiment.

Ondanks gebrek aan wetenschappelijk bewijs schrijft Minister Grapperhaus op 11 oktober 2020: “Het (landelijk) verplichte mondkapje komt als een tanker op ons af. We moeten zo snel mogelijk juridisch kunnen zeggen hoe, met welke wet en grondslag. Mooie klus toch?” Ondanks de overtuigende hoeveelheid onderzoeksresultaten, gaat de Nederlandse overheid vanaf het najaar een landelijke mondkapjesplicht invoeren. In de wob-documenten heeft het onderzoeksteam geen enkele steekhoudende onderbouwing aangetroffen voor de draagplicht.