Antivaxers zijn niet dom of ongeïnformeerd

Is Alain Grootaers een domme mens? Wellicht is eerder het tegendeel waar. Grootaers voltooide een universitaire opleiding, schreef een aantal boeken en won de eerste editie van de tv-quiz De Slimste Mens ter Wereld. Helaas, het verstand dat voor die prestaties nodig is, leek niet op volle kracht te werken toen Grootaers een boze opiniebijdrage tikte voor de Vlaams-nationalistische site Doorbraak.be.

In Vlaanderen, zo citeerde Grootaers cijfers van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit), is 70 procent van de covidpatiënten in de ziekenhuizen gevaccineerd. Uit dat cijfer leidde hij af dat de vaccins niet of nauwelijks werken.

Grootaers maakte daar een grote denkfout. Want in Vlaanderen is meer dan 90 procent van de volwassen bevolking gevaccineerd. Anders gezegd: er zijn in Vlaanderen negen keer meer gevaccineerde dan ongevaccineerde volwassenen. Dat die kleine groep ongevaccineerden nog altijd goed is voor 30 procent van de ziekenhuisopnames, bewijst precies het omgekeerde van wat Grootaers uit dezelfde cijfers besluit.

De vaccins zijn effectief. Die doeltreffendheid blijkt trouwens ook zeer duidelijk als we de Vlaamse cijfers vergelijken met de Waalse en Brusselse cijfers, die Vandenbroucke ook vrijgaf. Waar in Vlaanderen een ruime meerderheid van 70 procent van de covidpatiënten in de ziekenhuizen gevaccineerd is, is dat in Wallonië en Brussel, waar de vaccinatiegraad respectievelijk 10 tot 20 procent lager ligt, een minderheid van ongeveer 40 procent. Maar de cijfers van de Waalse en Brusselse ziekenhuizen vermeldt Grootaers niet in zijn stuk.

Is die elementaire statistiek hem te complex? Wellicht is hier iets anders aan de hand. In een eerder opiniestuk voor ’t Pallieterke betoogde Grootaers dat hij niet wenst weggezet te worden als antivaxer (zie ook interview op blz 41). In sommige vaccins heeft hij vertrouwen, maar in de coronavaccins dus niet. Wél effectief, zo gelooft Grootaers, is het geneesmiddel Ivermectine. Maar dat zou in Europa en de VS verboden zijn, omdat er ‘veel meer te verdienen (is) met een vaccin voor een hele wereldbevolking dan met een medicijn voor een beperkt aantal zieken’.

Antivaxer of niet, de stelling dat het ‘wondermiddel’ Ivermectine – waarvan de effectiviteit overigens nog niet bewezen is – verboden is omdat ‘men’ ons koste wat het kost wil vaccineren, is een complottheorie die het bijzonder goed doet bij antivaxers.

‘Complotdenkers en/of antivaxers zijn zeker niet per definitie dom of ongeïnformeerd’, zegt Wietse Wiels, arts, neuroloog in opleiding en bestuurslid van SKEPP, de Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale. ‘Integendeel. Zeker de fervente verspreiders van zulke onwetenschappelijke ideeën beschikken vaak over bijzonder veel kennis van het onderwerp. Ze kennen bij wijze van spreken elk argument en elk nieuw onderzoek. Precies daarom zijn ze ook zo goed in het vinden van net dat ene argument of onderzoek dat niet in lijn ligt met de wetenschappelijke consensus.’

‘Antivaxers, en samen met hen de meeste complotdenkers, hebben de neiging om haast uitsluitend waarde te hechten aan die informatie die hun eigen overtuiging bevestigt’, zegt Wiels. ‘Die confirmation bias of het bevestigingsvooroordeel maakt hen blind voor informatie die hun overtuiging tegenspreekt. Die neiging wordt vaak nog versterkt door het gevoel deel uit te maken van een selecte groep van gelijkgestemden. Je ziet dezelfde denkpatronen bij voetbalsupporters wanneer hun geliefde club verliest. Ook héle intelligente supporters komen dan aandraven met de vreemdste theorieën om dat verlies te verklaren. Nog liever geloven ze in omgekochte scheidsrechters of een corrupte voetbalbond dan in de meest voor de hand liggende verklaring: hun club was minder goed dan de andere.’

Brecht Decoene is een moraalwetenschapper die al twee decennia de meest diverse complottheorieën bestudeert. Ook volgens Decoene worden zulke theorieën zelden of nooit uit domheid geboren. ‘De voorbeelden zijn legio’, zegt Decoene. ‘Luc Montagnier, Nobelprijswinnaar en ontdekker van hiv, gelooft dat het coronavirus gefabriceerd werd in een lab en geënt is op de stam van een aidsvirus. David Irving was een gerespecteerde historicus tot hij plots vervelde tot een notoire Holocaust- ontkenner. Vaak zijn het erg intelligente mensen die het grote verstand dat ze hebben ten volle benutten om het irrationele te verdedigen. Denk dus niet te snel dat je in een discussie met een complotdenker zult winnen. De kans dat hij je onder tafel zal praten is groot.’

Maar waarom laten zulke intelligente mensen zich dan tot irrationele denkbeelden verleiden? ‘Ik heb er na twee decennia studie nog altijd geen pasklaar antwoord op’, zegt Decoene. ‘Over het algemeen slaan zulke ideeën makkelijker aan bij mensen met minder vertrouwen in de gevestigde instituten. Vaak zijn ze ook meer dan gemiddeld ontvankelijk voor de alternatieve vormen van wetenschap, zoals homeopathie of mirakel- diëten. Dwarsdenken heeft natuurlijk ook een zekere aantrekkingskracht op zich. Tegen de stroom op roeien is heroïscher dan de consensus volgen. En laten we eerlijk zijn: in meer of mindere mate zijn we allemaal gevoelig voor die verleidingen. Iedereen laat zich weleens door confirmation bias leiden.’

Mensen zijn geen rationele wezens, stelt Decoene. Elk brein is feilbaar en gevoelig voor misleiding. Dat verklaart ook waarom we complotdenkers in alle lagen van de bevolking en aan alle kanten van het ideologische spectrum vinden. ‘We zijn allemaal in meer of mindere mate kwetsbaar voor complotdenken. Maar we zijn niet allemaal vatbaar voor dezélfde complotten. Complottheorieën raken je omdat ze appelleren aan je angsten en bezorgd- heden. Het rechtse wantrouwen tegenover migranten of de staat vertaalt zich makkelijker in complottheorieën over omvolking of pedofiele netwerken in het Witte Huis, terwijl het linkse wantrouwen tegenover multinationals zich eerder zal weerspiegelen in complotten over big pharma.’

Opvallend – en lastig voor wie een zo hoog mogelijke vaccinatiegraad beoogt – is dat het wantrouwen tegenover de coronavaccins zowel uit de (extreem)rechtse als de (extreem)linkse en/of groene hoek kan komen. Dat blijkt onder meer uit de resultaten van een peiling die de VRT en De Standaard in mei van dit jaar publiceerden. De vaccinatie- bereidheid was het kleinst bij kiezers van Vlaams Belang, op de voet gevolgd door die van Groen en, wat minder uitgesproken, de PVDA. Die resultaten komen min of meer overeen met die van een recente peiling in Nederland. Weinig verrassend blijkt de vaccinatiebereidheid daar het kleinst bij het radicaal-rechtse Forum voor Democratie van de notoire antivaxer Thierry Baudet. Van zijn kiezers zou meer dan 80 procent het coronavaccin hebben geweigerd. Op ruime afstand volgen de kiezers van Geert Wilders en die van de ecologistische Partij voor de Dieren.

‘Die resultaten verrassen me niet’, zegt Wietse Wiels. ‘Het rechtse wantrouwen tegenover de overheid verenigt zich hier met het linkse wantrouwen tegenover big pharma en het groene wantrouwen tegenover technologie. In de argumentaties van antivaxers zie je dat vooral dat wantrouwen bepalend is voor hun positie. De vraag of de vaccins al dan niet effectief zijn is vaak van ondergeschikt belang.’

Dat het wantrouwen ook bij de groene kiezer zo groot is, zou kunnen verbazen. Onderzoek laat zien dat het vandaag eerder de lageropgeleiden zijn die zich moeilijk tot vaccinatie laten bewegen. En zijn groene kiezers niet vooral hoogopgeleid? ‘Dat klopt’, zegt Wiels. ‘Maar ik weet niet of er een groot verband is tussen opleidingsgraad en vaccinatiebereidheid. De relatief lage vaccinatiegraad in bijvoorbeeld Brussel heeft ook en misschien wel vooral te maken met een gebrek aan informatie. Dat speelt minder bij de groene vaccinweigeraar, die vaak ideologische motieven heeft. Een deel van de groene beweging heeft altijd al een antitechnologisch en antiwetenschappelijk kantje gehad. Denk aan hun verzet tegen GGO’s of hun wetsvoorstellen rond homeopathie.’

Het wantrouwen in technologie van de groene vaccinweigeraar gaat hand in hand met een groot vertrouwen in de natuur, stelt Brecht Decoene. ‘Groene antivaxers geloven bijvoorbeeld sterk in de natuurlijke immuniteit. Ze zien de wereld als een natuurlijke harmonie, die in geen geval verstoord mag worden. Dat soort natuurdenken komt vaak in de buurt van de esoterie en de spiritualiteit, en durft in zijn uiterste consequentie weleens te flirten met denkbeelden die je eerder met extreemrechts associeert.’

Op het eerste gezicht lijken antivaxers als groep te heterogeen om een echte beweging te vormen. Maar net als liefde kan ook woede sterk verbinden. Uit het verzet tegen de coronamaatregelen groeiden in Duitsland de Querdenker (‘dwarsdenkers’), een zeer bonte verzameling van hippies, esoterici, religieuze fanatici, neonazi’s en andere extremisten. De Querdenker, die hun beweging als ‘een vrijheidsinitiatief’ bestempelen, brachten vorig jaar bijna 40.000 betogers op de been in Berlijn. Volgens de Duitse staatsveiligheid zijn er redenen om aan te nemen dat sommige elementen in deze groep steeds radicaler worden.

Wat de Querdenker en de antivaxers verenigt is de zeer absolute invulling van het begrip vrijheid. De gedachte dat, zoals de liberale filosoof John Stuart Mill het formuleerde, mensen maar vrij zijn tot op het punt dat hun vrijheid anderen schaadt, is volgens hen niet aan de orde. Als het vaccin niet effectief is, moet de ongevaccineerde zich niet schuldiger voelen dan de gevaccineerde.

Die denkwijze botst op – zacht uitgedrukt – irritatie in het andere kamp. ‘Mensen die zich om principiële reden niet willen laten inenten’, stelde schrijver Ilja Leonard Pfeijffer onlangs in een column, ‘graven zich in in de loopgraven van eigen waanbeelden en eisen voor zichzelf de vrijheid op om achterlijk te zijn ten koste van hun medemensen.’ En hij besloot: ‘We kunnen niet solidair zijn met wie weigert dat te zijn.’

Nog feller was opiniemaker Sander Schimmelpenninck, overigens ooit winnaar van de Slimste Mens-quiz in Nederland. ‘Het is geen toeval dat de groep van niet-religieuze vaccinweigeraars wordt gedomineerd door mensen die sowieso al erg bezig waren met zelfontwikkeling, zelfhulp, eigenliefde en andere narcistische hobby’s’, schreef Schimmelpenninck vorige week in de Volkskrant. ‘Corona is voor de dolende narcist een manier om als individualist toch nog eens de sensatie van een groeps- identiteit te voelen. Van het weigeren van een vaccin wordt een lifestyle gemaakt, een heuse strijd – #rugrecht! Eindelijk relevantie, eindelijk de sensatie een groep mensen te vertegenwoordigen!’

Zo scherp als Schimmelpenninck zou Brecht Decoene het naar eigen zeggen nooit formuleren. ‘Maar ik begrijp natuurlijk wel wat hij bedoelt. Het valt mij telkens weer op dat antivaxers constant bezig zijn over solidariteit en verbondenheid. Dat botst met het feit dat ze redeneren vanuit een bijzonder individualistische reflex. Het ultieme argument is bijna altijd dat het gaat over zelfbeschikking over het eigen lichaam. Ik probeer die paradox te begrijpen, maar het is me nog niet echt gelukt.’

Het onbegrip is duidelijk wederzijds. Weinig kwesties polariseren zo als deze. Afgelopen weekend trok Thierry Baudet een parallel met de jaren 1930 en ‘40. ‘De ongevaccineerden zíjn de nieuwe Joden,’ tweette hij, ‘de wegkijkende uitsluiters zíjn de nieuwe nazi’s en NSB’ers.’

In de eerder geciteerde column vergeleek Alain Grootaers het Covid Safe Ticket met ‘de oude bordjes aan de gevels van cafés met “Interdit aux Nord-Africains”. Deze centrumlinkse regering heeft ze nu geruisloos vervangen door een QR-code.’

Ook veel vriendelijkere overheidsmaatregelen ter promotie van het vaccin stuiten, op het absurde af, op verzet. In de VS liet Big Bird, de Amerikaanse broer van Pino uit Sesamstraat, vorige week weten dat hij zich had laten vaccineren. ‘Mijn vleugel doet een beetje pijn,’ meldde Big Bird op Twitter, ‘maar het geeft mijn lichaam extra bescherming die nodig is om mezelf en anderen gezond te houden.’ De tweet zorgde voor een golf van verontwaardiging. Zo beschuldigde de Republikeinse senator Ted Cruz de vogel van ‘overheidspropaganda’.

‘Je merkt, aan beide kanten, dat het taalgebruik giftiger en meer denigrerend wordt’, zegt Decoene. ‘De hakken gaan steeds dieper in het zand. Wat daarbij zeker meespeelt is dat mensen graag deel uitmaken van een moral tribe. Typisch voor de leden van zo’n stam is een grote onderlinge loyaliteit. Zo zullen antivaxers elkaars fouten makkelijk door de vingers zien. Omgekeerd kan een klein foutje van een vaccinoloog volstaan om die voor eeuwig te discrediteren.’

Vaccinatie is een bijzonder giftig thema geworden, zegt ook Wietse Wiels. ‘En zoals dat gaat met gepolariseerde debatten: het wordt algauw zwart-wit. Tegenstanders van het vaccin gebruiken steeds vaker vergelijkingen met apartheid of het naziregime en andere hyperbolen. Terwijl de voorstanders soms geneigd zijn elke vorm van kritiek op farmabedrijven of het Covid Save Ticket weg te wuiven als antivaxpraat. Dat is problematisch, want er zijn goede redenen om daar ook kritisch naar te kijken.’

Wie weleens met een antivaxer in debat ging, heeft het zich vast afgevraagd: hebben zulke gesprekken zin? ‘Het is een langlopende discussie binnen de sceptische bewegingen’, vertelt Wiels. ‘Een complotdenker overtuigen is bijzonder moeilijk. Als ik als wetenschapper een argument aandraag, zal een antivaxer dat argument zien als een bijkomend bewijs dat de wetenschap blind is. Toch is een bekering nooit helemaal uitgesloten. Er zijn voorbeelden van mensen die uit hun konijnenhol gekropen zijn. Paulus, de op een na belangrijkste figuur in het christendom, was ooit een vervolger van christenen. Een van de belangrijkste antiracismeactivisten in Amerika was ooit lid van de Ku Klux Klan.’

Maar dat zijn zeldzame uitzonderingen, geeft Wiels toe. ‘Zeker de leidende figuren in zulke groepen zijn niet meer met rationele argumenten te overtuigen. Daarom is het wellicht zinvoller om te focussen op de veel grotere groep twijfelaars. Om die te overtuigen is het vooral belangrijk te laten zien op welke manier ze worden misleid. Daarbij is vertrouwen van doorslaggevend belang – meer dan het karakter van de argumenten zelf. Antivaxers overtuig je niet door de argumenten deur aan deur te verkopen. Alleen vertrouwensfiguren, zoals de huisarts of een vriend, maken een kans.’