Covid-reactie: Europa’s populisten zien kans in een nooit eindigende pandemie

Er was livemuziek, dans en flessen Sekt-mousserende wijn. De kanselier, de president, de mainstream partijleiders en de mediabazen waren er allemaal, in zwarte stropdas en avondjurken met lovertjes.

Wat het gala van afgelopen vrijdag extra exclusief maakte, was echter dat het ook het enige legale feest in het Zwitserland was: een liefdadigheidsinzamelingsactie bij de Oostenrijkse staatszender ORF, wat volgens de organisatoren betekent dat het telde als een ‘officieel’ werkevenement.

Vier dagen eerder had de regering alle andere partijen verboden toen Oostenrijk deze winter de eerste natie in Europa was die een harde nationale afsluiting opnieuw invoerde. De nieuwe beperkingen gingen gepaard met een zeer controversiële aankondiging dat vaccinaties vanaf februari verplicht zouden zijn voor alle volwassenen. Oostenrijkers moeten tot half december thuisblijven, niet-essentiële winkels zijn gesloten en kinderen kunnen alleen naar school als dat strikt noodzakelijk is.

Een fractie en haar leiders waren opvallend afwezig bij de bash van vrijdag – de extreemrechtse Vrijheidspartij (FPÖ) van Oostenrijk.

Terwijl beelden van het gala zaterdagochtend wijd verspreid circuleerden, hield de leider van FPÖ Wenen, Dominik Nepp, een persconferentie. Oostenrijkers zitten ‘opgesloten’ voor hun tv-toestellen, donderde hij, maar ‘onze federale regering is aan het feesten. . . zonder social distancing, zonder maskers en vooral zonder schaamte”.

Zelfs vóór de opkomst van de nieuwe Omicron-variant, werd een aantal Europese regeringen geconfronteerd met toenemende weerstand tegen pandemiegerelateerde beperkingen die zijn ingevoerd om het hoofd te bieden aan een toename van infecties in de vroege winter. Het potentieel voor politieke pushback zal waarschijnlijk toenemen naarmate regeringen, nerveus over een nieuwe variant die mogelijk resistenter is tegen vaccins, nieuwe maatregelen proberen op te leggen aan hun bevolking – mogelijk met inbegrip van meer vaccinmandaten.

Strategieën heroverwegen

In sommige landen, althans, creëert de pandemie nu nieuwe politieke ruimte voor de politici van rechts en links die de afgelopen tien jaar hebben geprobeerd een golf van anti-establishment sentimenten te doorbreken. Over het hele continent heroverwegen populistische partijen hun strategieën en profileren ze zich steeds meer als de partijen van vaccin-scepticisme en anti-lockdown libertarisme.

Terwijl de publieke frustratie groeit, merken populistische politici dat ze zingen van een bekend liedblad, met woede gericht op hypocriete heersende elites en schijnbaar onbereikbare wetenschappelijke experts. Het patroon is het meest opvallend in Midden- en Oost-Europa, waar de scepsis over vaccins groter is dan in andere delen van het continent en er als gevolg van het toenemende aantal gevallen van Covid-19 al nieuwe sociale beperkingen zijn opgelegd.

Tot nu toe werd de pandemie als slecht beschouwd voor populistische partijen. Een YouGov-Cambridge Globalism-studie wees in november uit dat populistische overtuigingen de afgelopen drie jaar in tien Europese landen “in grote lijnen waren afgenomen”.

Maar populistische partijen beginnen kansen te zien in de publieke onvrede met een snel veranderende en schijnbaar nooit eindigende pandemie. Kort nadat vorige maand de harde lockdown in Oostenrijk werd aangekondigd, gingen 40.000 demonstranten de straten van Wenen op in een van de grootste politieke protesten in jaren. In Nederland sloegen de protesten datzelfde weekend om in rellen in Rotterdam en Den Haag, met tientallen arrestaties. Ondertussen kwamen in Brussel 35.000 mensen opdagen om te demonstreren tegen nieuwe beperkingen op hun leven, waaronder verplicht thuiswerken voor vier dagen van de week. Tsjechië, Duitsland en Zwitserland hebben de afgelopen weken allemaal rally’s gezien, met duizenden aanwezigen.

Of gevestigde populistische partijen publieke frustratie kunnen omzetten in politieke steun, hangt af van het verloop van de pandemie, evenals van de bijzonderheden van individuele landen. Tot dusverre hebben populistische partijen in Europa wisselend succes gehad bij het ombuigen van publieke onvrede in stemmen.

Maar sommige partijen beginnen de politieke opening van de pandemie te grijpen. “De afgelopen drie jaar zijn misschien slecht geweest voor Europese populisten. Maar wat is nu interessant. . . is hoe populisten hun karakter veranderen en wat dat zal betekenen voor de toekomst”, zegt politicoloog Ivan Krastev, voorzitter van het Centrum voor Liberale Strategieën in Sofia. “Plotseling hebben populisten in heel Europa een libertaire doop gehad.”

De pandemie heeft de Europese populisten een stap dichter bij hun tegenhangers aan de andere kant van de Atlantische Oceaan gebracht, voegt Krastev eraan toe. In de VS is nationalisme lange tijd verweven geweest met libertarisme als een krachtige anti-establishmentmacht. “Ik denk dat we in Europa een zeer turbulent politiek decennium tegemoet gaan”, zegt hij.

gemobiliseerde jeugd

Op een ijzige zaterdag midden november verzamelden duizenden demonstranten zich op de Turbinenplatz in Zürich, klaar om door het stadscentrum te marcheren. Het was een rommelige vergadering. Naast aanhangers van de populistische rechtse Zwitserse Volkspartij waren boeddhisten en liberalen van de vrije markt. Er waren Freiheitstrychler – ‘Freedom Ringers’ – zwaargebouwde mannen in traditionele alpenkleding met enorme koebellen over hun schouders, en studenten van de wereldberoemde technische universiteit van Zürich.

Het vreedzame protest, dat volgens de politie naar schatting 2.000 mensen trok, was de laatste van tientallen in Zwitserse steden in de afgelopen maand. Het doel van de demonstrant was een referendum op 28 november over de wettelijke bevoegdheden van de regering om het gebruik van vaccins en Covid-testcertificaten af ​​te dwingen. De regering heeft gewonnen . Maar 38 procent van de bevolking stemde tegen.

Zwitserland is rijk, efficiënt bestuurd, met een economie die nauwelijks is getroffen door de pandemie en met een goed uitgerust gezondheidszorgsysteem dat het aantal Covid-19-sterfgevallen opmerkelijk laag heeft gehouden. Toch is de steun voor campagnegroepen en bewegingen die tegen zowel vaccinaties als, meer in het algemeen, tegen alle beperkende maatregelen van de overheid zijn, toegenomen.

Het is als zodanig een interessant voorbeeld van hoe de pandemie op een aantal verrassende manieren een populistische reactie aanwakkert.

“We strijden tegen gedwongen vaccinatie”, zegt Isidore Kasper, een jonge timmerman uit Biel uit een middenklassegezin, die zijn politiek omschrijft als “groen en ecologisch”. Hij steunt de “Vrij Links”, een protestbeweging die zich in het algemeen verzet tegen vaccins en lockdowns die in de zomer opkwamen en onofficieel wordt geleid door Simone Machado, een groen gemeenteraadslid uit Bern. “Ik ken iemand die het vaccin had gekregen en twee dagen later had hij een bloedstolsel. Sindsdien is hij niet meer dezelfde persoon,’ voegde Kasper eraan toe, terwijl hij zijn kraam inrichtte om pannenkoeken te maken voor de deelnemers aan de rally. “Dit is een enorm probleem. Als de zaken niet veranderen, gaan we in Mexico wonen.”

Het is opvallend hoe jong veel aanwezigen bij protestbijeenkomsten in Zwitserland, Duitsland en Oostenrijk zijn geweest.

Een recente pan-Europese peiling van de European Council on Foreign Relations plaagde de generatiekloof: 57 procent van de jongeren onder de 30 zei dat hun leven was aangetast door de pandemie, vergeleken met slechts 35 procent van de 60-plussers. Bovendien zei 43 procent van de jongeren onder de 30 dat ze achterdochtig stonden tegenover de motieven van de overheid om lockdowns in te voeren, vergeleken met 28 procent van de 60-plussers.

Een deel van dit anti-regeringssentiment voedt opkomende bewegingen rechts en links. “Wij zijn een beweging van de jeugd, door de jeugd, voor de jeugd”, zegt Nicolas Rimoldi, een van de organisatoren van Mass-Voll, een Zwitserse groep die is opgericht om te protesteren tegen de beperkingen van het coronavirus. “We zijn een burgerrechtenbeweging”, voegt hij eraan toe. “Alle dingen die normaal zijn voor jonge mensen, zijn hen ontnomen door regeringen.”

De grenzen van extremisme

De groeiende steun voor populistische groeperingen is een verre van uniform fenomeen in Europa. Over de grens in Duitsland hebben de losse coalities van lockdown-tegenstanders en vaccinsceptici die zijn ontstaan, zich nog niet vertaald in stembussucces voor gevestigde populistische partijen.

Gedurende een groot deel van de pandemie was het extreemrechtse Alternatief voor Duitsland de meest uitgesproken tegenstander van coronavirusmaatregelen in de politiek. De politici hebben zich uitgesproken tegen wat zij de ‘corona-dictatuur’ noemen en hebben afgelopen winter luidruchtig campagne gevoerd voor het opheffen van de lange lockdown.

Het standpunt van de partij heeft enige steun gekregen in een land waar de vaccinatiegraad traag is in vergelijking met andere delen van Europa. In Duitsland is 68,5 procent van de bevolking volledig ingeënt, tegen 79,4 procent in Spanje.

Uit een onderzoek uitgevoerd door Forsa, een opiniepeilingsbureau, na de federale verkiezingen in september bleek dat 50 procent van de niet-gevaccineerde kiezers de AfD had gekozen, wat aangeeft dat het sterk geassocieerd was met vaccinresistentie. Ondertussen is het Duitse publiek steeds ontevredener geworden over de reactie van de regering op de crisis. Volgens de YouGov-Cambridge-enquête zei 27 procent van de Duitse respondenten dat hun regering de pandemie in 2020 slecht aanpakte. Dat steeg dit jaar tot 52 procent. In Spanje en Frankrijk daarentegen is de steun voor het pandemiebeleid van de overheid toegenomen.

Maar het imago van de AfD is aangetast door haar strategie. De associatie met anti-vaxxers en samenzweringstheoretici van het coronavirus schakelde de meer traditionele rechtse kiezers uit waar het eerder voorzichtige steun van had gekregen met zijn harde standpunt over immigratie. Bij de verkiezingen van september daalde het aandeel van de AfD in de stemmen van 12,6 procent in 2017 naar 10,3 procent.

“De AfD ontdekte dat het moeilijker was om kiezers te mobiliseren met oppositie tegen de corona-lockdowns dan met de immigratiekwestie”, zegt Hans Vorländer, politicoloog aan de Technische Universiteit van Dresden.

De extreme standpunten van de partij waren tegengesteld aan die van de liberale Vrije Democraten, die de lockdown niet steunden maar de ernst van de pandemie niet ontkenden en vanaf het begin achter de vaccinatiecampagne stonden. Politieke analisten zeggen dat de FDP de stemmen van gematigde coronavirus-sceptici heeft weten te winnen en nu deel uitmaakt van de nieuwe regeringscoalitie die in december moet worden beëdigd.

De opkomst van de nieuwe variant zou echter kunnen leiden tot een verscherping van de politieke spanningen in Duitsland over de pandemie. Kanselier Olaf Scholz zei dinsdag dat hij voorstander was van verplichte vaccinaties voor iedereen. Als de Bondsdag nu een dergelijke eis overneemt, kan dit de anti-vaxxerbeweging in Duitsland stimuleren en mogelijk leiden tot een golf van sociale onrust.

Net als in Duitsland hebben gevestigde populistische partijen in Nederland wisselend succes geboekt bij het winnen van kiezers. Na een campagne tegen lockdownmaatregelen bij de algemene verkiezingen van dit jaar won de partij Vrijheid voor Democratie van Thierry Baudet – bijgenaamd de Donald Trump van Nederland – acht zetels in de Tweede Kamer. Het verloor vervolgens drie van hen door politiek afvalligheid nadat parlementsleden vol afschuw reageerden op een partijposter die de lockdown vergeleek met de nazi-bezetting van het land tijdens de oorlog.

‘Gen van weerstand’

De nieuwe golf van infecties is een bijzonder moeilijke kwestie geweest voor de regering in Polen, die wordt geleid door de populistische Partij voor Recht en Rechtvaardigheid (PiS). In het begin van de pandemie reageerde het relatief sterk door de landsgrenzen in maart 2020 te sluiten, lockdowns in te voeren en het dragen van maskers op openbare plaatsen verplicht te stellen.

Maar aangezien het aantal gevallen de afgelopen weken opnieuw is gestegen, is het terughoudend geweest om soortgelijke agressieve maatregelen te nemen, hoewel het relatief lage vaccinatieniveau van het land de vrees heeft gewekt dat de gezondheidsdienst opnieuw onder zware druk zal komen te staan.

“We zijn een iets ander land. . . we zijn cultureel anders ingesteld’, legt staatssecretaris Waldemar Kraska uit op de radiozender RMF FM. “Ik denk dat we de beperkingen, die door onze overheid worden opgelegd, met een grote dosis voorzichtigheid benaderen. Al eeuwenlang hebben we een resistentiegen in onze genen.”

Ryszard Luczyn, een analist bij Polityka Insight, zegt dat de terughoudendheid van de regering om strengere stoepranden in te voeren werd veroorzaakt door verschillende factoren, variërend van de angst om de kiezers van streek te maken – van wie de meesten geen nieuwe beperkingen willen – tot zorgen over de kosten van een nieuwe afsluiting .

“Niemand wil de verantwoordelijkheid nemen voor het doorvoeren van krachtige maatregelen”, zegt hij. “Het is een perfecte storm van gebrek aan leiderschap, gebrek aan steun voor harde beperkingen en gebrek aan geld.”

Een andere factor, voegt hij eraan toe, is dat PiS ook op zijn hoede was om de Confederatie, een extreemrechtse groepering die in 2019 het parlement binnenkwam, haar positie te laten opbouwen door de steun van anti-vaxxers en lockdown-tegenstanders op te zuigen.

“Er is druk van anti-vaxxers, zowel binnen als buiten het parlement”, zegt hij. “PiS heeft altijd geprobeerd te voorkomen dat iemand rechts van hen opduikt, en de Confederatie is er nu, en PiS wil ze echt, echt niet versterken.”

Ook in Oostenrijk was het de opkomst van een nieuwe partij die zich verzet tegen vaccinbeperkingen, People-Freedom-Rights (MFG), die de FPÖ lijkt te hebben gedwongen tot een hardere lijn. MFG won 6 procent van de stemmen bij de regionale verkiezingen in september en kreeg een groot deel van haar steun van voormalige FPÖ-kiezers.

Een nieuwe populistische golf?

De belangrijkste vraag voor de komende maanden, zegt de Oostenrijkse politiek commentator Thomas Hofer, is of populistische partijen in staat zullen zijn om de verschillende en groeiende lijnen van woede en ontevredenheid die circuleren in pandemische vermoeide bevolkingsgroepen samen te smelten tot iets duurzamers.

“Kunnen ze deze kwestie over vrijheid en persoonlijke rechten overhevelen naar andere kwesties? Het potentieel is er en ik zou het niet onderschatten”, zegt hij, wijzend op Oostenrijk. “Kan de PVV de cirkel sluiten? Ze zouden misschien, als je je voorstelt dat ze deze anti-establishmentboodschap, opgebouwd rond persoonlijke rechten en vrijheid van de gevestigde orde, zouden kunnen combineren met belastingen, met de kosten van levensonderhoud, met de kosten van verwarming, met de last die we gaan zien opgelegd vanwege de klimaattransitie.”

De Oostenrijkse Vrijheidspartij zag haar opiniepeilingen al gestaag stijgen. Als er morgen federale verkiezingen zijn, ligt de FPÖ op schema om 20 procent van de stemmen te behalen, tegen 10 procent aan het begin van het jaar.

“Ik denk dat we hoogstwaarschijnlijk te maken hebben met een nieuwe cyclus van politieke instabiliteit”, zegt Krastev. De pandemie, zegt hij, heeft delen van de Europese liberale consensus gebroken zonder dat veel regeringen het zich echt hebben gerealiseerd.

De zekerheden waartoe Europa kwam als reactie op de laatste drie grote crises, zijn allemaal opnieuw bekeken, zegt hij. In de oorlog tegen het terrorisme pleitte Europa voor privacy en burgerlijke vrijheden, maar de pandemie luidde de grootste beperkingen van persoonlijke vrijheden in een generatie in. Met de financiële crisis beloofde Europa om de fiscale discipline te handhaven en de uitgaven onder controle te houden, maar de staatsschuld is enorm gestegen sinds de opkomst van Covid. En met de migratiecrisis was Europa voorstander van open grenzen en integratie, terwijl het coronavirus er een fort van heeft gemaakt.

“De pandemie is een beslissend moment”, zegt Krastev. “Maar misschien niet in de zin van dat de trein van richting verandert, maar eerder door te versnellen.”