Wat de machtigen in Europa onderhandelen op mobiele telefoons is historisch. Maar politici als Ursula von der Leyen verbergen hun officiële chats en sms’jes nog steeds voor het publiek. Er moet een einde komen aan deze schending van het EU-Handvest van de grondrechten. Een reactie.
In Brussel is de directe route naar de machtigen via de mobiele telefoon. Angela Merkel sms’te Commissiechef Ursula von der Leyen “bijna elke dag” tijdens haar kanselierschap , en Merkel deed hetzelfde met haar voorganger Jean-Claude Juncker . EU-topbijeenkomsten worden gered of verdrinken in chats: toen Griekenland in de zomer van 2015 op de rand van het faillissement stond, regelde raadsvoorzitter Donald Tusk via sms een akkoord met de Nederlandse premier Mark Rutte .
We hebben wat we weten over dergelijke gesprekken voornamelijk te danken aan de exclusieve toegang van individuele verslaggevers. Autoriteiten maken dergelijke chats niet op verzoek openbaar – in tegenstelling tot faxen of brieven. En dat is een probleem. Want ook in de EU-bureaucratie maken sms, WhatsApp of Signal deel uit van het dagelijks leven. Hele werkgroepen van de raad lopen via chat, delicate deals worden onderhandeld via de mobiele telefoon.
Toen Von der Leyen afgelopen voorjaar rechtstreeks met Pfizer-baas Albert Bourla onderhandelde over de grootste aankoop van vaccins in de geschiedenis van de EU, deed ze dat via telefoontjes en sms’jes. We hebben de New York Times te danken dat ze ons er überhaupt over hebben geïnformeerd . In de deal voor 1,8 miljard doses Covid-vaccin verhoogde de commissie de prijs per dosis van 15,50 euro naar 19,50 euro ten opzichte van de eerste bulkaankoop, meldde de Financial Times later . Uitgaande van een productieprijs van 3 euro heeft de EU het farmaceutisch bedrijf maar liefst 31 miljard winst opgebracht, zo bekritiseert een NGO-alliantie .
EU-Handvest van de grondrechten: duidelijker kan niet
De berichten tussen von der Leyen en de baas van Pfizer zouden ons waarschijnlijk kunnen vertellen hoe de hogere prijs voor de vaccins tot stand is gekomen. Het doet des te meer pijn dat de commissie de chats niet wil prijsgeven. Ze bevestigde dit deze week in een antwoord aan EU-ombudsman Emily O’Reilly. Berichten, of het nu via WhatsApp, sms of andere messengers is, zijn “van korte duur” en vallen niet onder de regelgeving inzake toegang tot documenten.
Daarmee is de Commissie in tegenspraak met het basisprincipe van transparantie dat al decennia van toepassing is op de EU-instellingen: documenten moeten altijd openbaar worden gemaakt, tenzij er specifieke redenen voor vertrouwelijkheid zijn. Dat staat zelfs in het Handvest van de grondrechten van de EU . Artikel 42 verankert het recht op toegang tot documenten, “ongeacht de vorm van het medium dat voor deze documenten wordt gebruikt.”
De transparantie van de EU is geen doel op zich, maar een voorwaarde voor democratische controle op besluitvormingsprocessen. Zonder inzicht in de processen is er geen echte medezeggenschap mogelijk. Telkens wanneer wetten worden geschreven of openbare aankopen ter waarde van miljarden worden gedaan, moet het mogelijk zijn te traceren hoe deze zijn verlopen.
Aan de andere kant, wanneer ambtenaren belangrijke beslissingen nemen zonder publiek toezicht, kan dit snel leiden tot machtsmisbruik en corruptie. Het resultaat is ontgoocheling in de democratie. Volgens Verordening 1049/2001, die de toegang tot EU-documenten regelt, zorgt transparantie “voor meer legitimiteit, efficiëntie en verantwoordingsplicht van de administratie”. Er is ook een definitie voor documenten: “Inhoud ongeacht de vorm van de gegevensdrager”. Het wordt er niet duidelijker op.
Faxen gaan naar het archief, sms naar digitaal nirvana
Er zijn solide politieke redenen waarom von der Leyen en haar commissie chats proberen vrij te stellen van vrijheid van informatie. Onderhandelingen in Brussel zijn vaak koehandel, met de krachtige ruilconcessies. Als hun standpunten, geuit achter gesloten deuren, openbaar worden, kan dat voor de betrokkenen gênant worden en hen politieke schade berokkenen. Iedereen die chats openbaar maakt, geeft inzicht in delicate onderhandelingen. Dit is ook wat we horen van mensen die het standpunt van de Commissie verdedigen.
Hoe begrijpelijk deze argumenten ook klinken, ze zijn nog steeds misleidend. Allereerst gaat het er helemaal niet om dat Von der Leyen haar mobiele telefoon en alle berichten erop openbaar maakt – het is alleen de vraag of haar berichten zelfs onder de EU-transparantiewet vallen. Zo niet, dan zou deze juridische maas in feite de vrijheid van informatie ondermijnen. Dan kan iedereen gewoon via WhatsApp of sms schrijven zodra ze de legale toegang tot informatie willen omzeilen. Domme lobbyist die dan e-mails verstuurt.
Mocht het nieuws werkelijk gevoelig liggen en de publicatie ervan schadelijk zijn voor de EU, dan kent de verordening duidelijke uitzonderingen. Het beschermt lopende onderhandelingen en gevoelige informatie over interne veiligheid of internationale betrekkingen. Maar het principe geldt: als de toegang wordt geweigerd, moet dit worden gemotiveerd. Algemene uitzonderingen voor hele categorieën documenten zijn duidelijk in strijd met de geest van het Handvest van de grondrechten van de EU.
Bovendien wordt zelfs het nageslacht een glimp onthouden: want terwijl elke fax, elke brief, elke memo op papier wordt bewaard voor de archieven, migreren Von der Leyens chats blijkbaar naar het digitale nirvana. Tot op de dag van vandaag is het ook onduidelijk of bijvoorbeeld de sms-berichten van Angela Merkel, die een centrale rol speelden in haar 16-jarige ambtstermijn als kanselier, ooit hun weg naar het Federaal Archief zullen vinden .
Vanwege “van korte duur”
De Commissie stelt al enige tijd publiekelijk dat chats slechts worden ingewisseld voor “kortstondige” berichten die geen zinvolle informatie bevatten. Ook dit argument is niet houdbaar. Wanneer miljarden leningen voor Griekenland op het laatste moment worden goedgekeurd na sms-onderhandelingen , wanneer de EU-leiding de Brexit voorbereidt via chats met de Britse premier , wanneer het hoofd van de Commissie de aankoop regelt van levensreddende vaccins ter waarde van miljarden aan berichten en telefoontjes : dan is de inhoud van zulke chatberichten anders van cruciaal, zelfs historisch belang.
En zelfs als het tegendeel blijkt en uit de chats blijkt dat Von der Leyen en Pfizer-baas Bourla alleen maar sms’en over het weer, is dat geen reden tot geheimhouding. Integendeel, wat de machtigen ook bespreken: hun kennisniveau moet zoveel mogelijk met de bevolking worden gedeeld. Het transparantiebeginsel zorgt ervoor dat burgers op ooghoogte spreken met degenen die de beslissingen nemen. Het is niet de Europese Commissie die moet beslissen of informatie triviaal of belangrijk is, maar wij, het publiek.