Indignatie redactie 
Als het 2G-beleid doorgaat, mogen ongevaccineerden niet meer naar restaurants en evenementen, ook niet als ze negatief getest zijn op corona. Zo’n tweedeling in de maatschappij is voer voor sociaal wetenschappers. Wat doet het met mensen? Welke psychologische processen komen er op gang? En wat is de oplossing?
Niet eerder zag Peter Achterberg, hoogleraar sociologie in Tilburg, van zo dichtbij hoe er een compleet nieuwe groep in de samenleving ontstond. ‘Voor sociologen is dit een interessante tijd’, zegt hij. ‘Wanneer ben je er nou rechtstreeks getuige van dat een tweedeling gestalte krijgt in de maatschappij? Dit is alsof je als astronoom bij de geboorte van een nieuw sterrenstelsel kunt zijn.’
Begrijp hem niet verkeerd. ‘Een tweedeling en uitsluiting liggen in elkaars verlengde, en natuurlijk is het nooit leuk als mensen worden uitgesloten’, zegt Achterberg. Maar zijn academische interesse is gewekt. Dit kan zo’n moment zijn waarop de samenleving op zo’n manier wordt opgeschud dat ze nooit meer terugkeert naar haar oude constellatie.
In Nederland stuurt het kabinet aan op een 2G-beleid: alleen wie is gevaccineerd of van corona is genezen, heeft straks nog toegang tot restaurants, cafés en evenementen. Oostenrijk gaat nog een stapje verder en heeft een lockdown afgekondigd exclusief voor ongevaccineerden. In andere landen, zoals België en de VS, zijn werknemers in de zorg verplicht een vaccin tegen corona te halen.
Vooral ongevaccineerden – maar zeker niet alleen zij – hebben een sterke afkeer van deze nieuwe tweedeling. Sommigen schrikken er niet voor terug met historisch beladen termen te smijten. ‘Er is sprake van medische apartheid’, meent bijvoorbeeld het Artsen Covid Collectief, een groep artsen die zich vanaf het begin van de pandemie tegen zware vrijheidsbeperkende maatregelen keerde.
Enkele demonstranten gingen zo ver dat ze zich Jodensterren opspeldden. Ook een Nederlandse rabbijn waagde het om een vergelijking te trekken tussen de wijze waarop het naziregime Joden als een gevaar voor de samenleving aanmerkte en hoe volgens haar nu ongevaccineerden worden weggezet als gevaar voor de volksgezondheid. ‘Walgelijk’, vonden andere Joodse organisaties dat.
Ook voor de meeste ongevaccineerden zal dit soort vergelijkingen te ver gaan. Toch onderschrijft 84 procent de stelling dat ‘niet-gevaccineerden door het coronatoegangsbewijs gediscrimineerd worden’ (peiling van I&O Research, half oktober). Van de gevaccineerden spreekt slechts 18 procent van discriminatie.
Tegelijkertijd blijkt uit opinie-onderzoek dat gevaccineerden steeds minder geduld hebben met vaccinweigeraars. ‘Eis gewoon dat iedereen een spuitje haalt’, zei een hockeyvader in een reportage van de Volkskrant. Hij vond het onacceptabel dat ongevaccineerden ziekenhuisbedden bezet houden. ‘Ik denk inmiddels heel zwart-wit’, gaf hij toe.
De tegenstelling tussen gevaccineerden en ongevaccineerden wordt zo met de dag scherper. Dat roept een aantal vragen op. Wat doet het met mensen als je ze zo rigoureus in twee groepen verdeelt? Is dat riskant? Hoe voorkom je dat er een hoogoplopend conflict ontstaat tussen deze groepen?
Dit zijn de antwoorden die sociaal psychologen, sociologen en conflictdeskundigen op die vragen geven. Om te beginnen met de psychologie: op het moment dat je mensen indeelt in groepen, komt er direct een aantal psychologische processen op gang. ‘Zelfs als je mensen in een blauwe en een groene groep verdeelt, zien ze hun eigen groep al snel als superieur aan de andere’, weet Gijs Bijlstra, sociaal psycholoog aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.
Daarnaast gebeurt er nog iets anders. ‘De mensen die buiten jouw groep vallen, worden gezien als homogeen’, vertelt Bijlstra. ‘Bij de gevaccineerden zal de neiging dus zijn om te denken: die niet-gevaccineerden zijn allemaal antivaxers of wappies. Terwijl er in werkelijkheid allemaal verschillende redenen kunnen zijn om je niet te laten vaccineren.’
‘Naast opleidingsniveau kan vaccinatiebereidheid de nieuwe scheidslijn worden’
Doordat vooral de personen met extreme meningen zich laten horen in de media en bij demonstraties, ontstaat er bovendien al gauw een stereotype. ‘Die stereotypes zie je inderdaad ook in het vaccinatiedebat’, zegt Bijlstra. ‘De gematigde groep durft er misschien niet meer voor uit te komen niet gevaccineerd te zijn. De gevaccineerden worden daardoor steeds in hun stereotype beeld bevestigd. En hoe sterker die stereotypes worden, hoe minder de neiging om toenadering te zoeken. Het gevolg is: vermijdingsgedrag over en weer. Meer afstand.’
Het kabinet is zich van dit mechanisme bewust, denkt Kees van den Bos, hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit Utrecht. ‘Je hebt natuurlijk allerlei groepen: Willem Engel-aanhangers, maar ook migranten die aarzelen over het vaccin, religieuze groepen, twijfelaars en uitstellers. Ik heb wel het idee dat dit als uitgangspunt wordt genomen. Al geldt dat meer voor premier Rutte dan voor minister De Jonge. Je zou willen dat dit consistenter gebeurt.’
De twee groepen in de samenleving worden door het kabinet niet even hoog aangeslagen: de gevaccineerden zijn duidelijk de favoriet. ‘Vaccinatie blijft een vrije keuze, maar de verstandige, solidaire keuze is om het wél te doen’, zei De Jonge tijdens de persconferentie vorige week vrijdag.
Die opmerking was natuurlijk bedoeld om mensen aan te zetten zich alsnog te laten prikken. Toch roept zo’n oordeel ook een andere psychologische reactie op, denkt Van den Bos. ‘Als mensen het gevoel hebben dat ze onterecht als de slechten worden aangewezen, gaan ze zich afzetten, hun kont tegen de krib gooien.’ Hij publiceerde in 2019 een boek over deze materie: Waarom mensen radicaliseren. Hoe waargenomen onrechtvaardigheid radicalisering, extremisme en terrorisme aanwakkert.
Het verzet van de ‘slechte’ groep, zegt Van den Bos, is meestal niet gericht tegen de ‘goeden’, maar tegen degene die de indeling in groepen heeft gemaakt. ‘De Jonge en Rutte zijn daarvan nu het symbool’, ziet de sociaal psycholoog. Het is iets wat hij kent uit het onderzoek naar radicalisering. ‘Radicale moslims zetten zich weliswaar af tegen ongelovigen, maar meer nog tegen de autoriteiten. Er is altijd sprake van een soort driehoek: verzet tegen de andere groep, én tegen de macht.’
Voordat er misverstanden ontstaan – het gaat natuurlijk te ver om ongevaccineerden gelijk te stellen aan radicale moslims. Van ernstig geweld door antivaxers is tot nu toe nauwelijks sprake. Toch heeft dit soort radicalisering wel degelijk de aandacht van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). Gevreesd wordt voor acties zoals die van Ralph K., die dit voorjaar plannen had om een vuurwerkbom te laten ontploffen bij een vaccinatielocatie in Den Helder. Ook huisartsen en virologen hebben te maken met bedreigingen.
Daarom maakt Kees van den Bos sinds een paar maanden deel uit van de Corona Gedragsunit van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). Zijn belangrijkste advies aan de regering: ‘Laat zien dat je respect hebt voor andersdenkenden, dat je iedereen serieus neemt, en dat je probeert eerlijk en rechtvaardig met iedereen om te gaan. Dat is de beste manier om polarisatie te voorkomen.’
Een geluk daarbij is dat de gevaccineerden lang niet zo hard in het debat zitten als de ongevaccineerden. ‘Er zijn bijvoorbeeld geen tegendemonstraties, of memes waarin Willem Engel als de boeman wordt neergezet’, ziet Van den Bos. ‘Dat heeft volgens mij te maken met het wezen van de Nederlandse samenleving. De bekende cultuurpsycholoog Geert Hofstede zei het zo: Nederland is een beetje een feminiene samenleving, er is oog voor iedereen. We proberen groepspolarisatie zo veel mogelijk te vermijden.’
Dat neemt niet weg dat het onderscheid tussen wel of niet gevaccineerd steeds sociaal relevanter wordt, denkt Peter Achterberg, de socioloog uit Tilburg. ‘Al het sociale onderscheid, van ras tot opleidingsniveau, is geconstrueerd’, zegt hij. ‘Hoe meer mensen roepen dat er sprake is van een tweedeling tussen gevaccineerden en ongevaccineerden – zoals ik nu dus ook doe – hoe betekenisvoller het zal worden.’
Achterberg schetst hoe de Nederlandse samenleving de afgelopen decennia in grote lijnen is veranderd. Ooit was vooral sociale klasse van groot belang, zelfs voor met wie je trouwde. Inmiddels is opleidingsniveau daarvoor in de plaats gekomen.
‘Nu komt ook de QR-pas daarbij’, ziet Achterberg. ‘En het interessante aan die QR-scheiding is: die loopt dwars door alle opleidingsniveaus heen. Het onderscheid gevaccineerd/niet-gevaccineerd brengt als het ware een correctie aan op het onderscheid laagopgeleid/hoogopgeleid.’
Hoe kun je nu voorkomen dat die twee nieuwe groepen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan? ‘Ik zeg over tweedelingsvraagstukken altijd hetzelfde’, zegt Achterberg. ‘Ooit was de Nederlandse samenleving ontzettend verdeeld, ten tijde van de verzuiling. Maar dat leidde niet tot problemen, omdat politici uit alle zuilen bereid waren compromissen met elkaar te sluiten. Dat zou nu ook een opdracht zijn aan de politiek: sluit met z’n allen een goed compromis, zodat niemand zich buitengesloten voelt. De vraag is of dat lukt. En mijn inschatting is: nee.’
‘Laat de standpunten voor wat ze zijn. Je moet een niveautje dieper gaan’
Ook uit de hoek van de conflictstudies komen er oplossingen. Daar wordt gewerkt met modellen uit de conflictbeheersing die overal in de wereld hun nut hebben bewezen – of het nu tijdens een burgeroorlog in Bosnië is, of bij een conflict tussen een werkgever en de ondernemingsraad.
‘Het belangrijkste is om gescheiden werelden bij elkaar te blijven brengen’, vertelt Willemijn Verkoren, hoofddocent conflictstudies aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘Blijf met elkaar in contact, blijf communiceren. Daar kunnen ook de media een rol in spelen, door personen aan het woord te laten: niet over hun standpunten, maar over waaróm ze voor of tegen vaccinatie zijn.’
Dat laatste is het allerbelangrijkste, denkt Verkoren. ‘Laat de standpunten voor wat ze zijn. Daar is haast geen compromis mogelijk. Je moet een niveautje dieper gaan. Daar is wel gemeenschappelijkheid te vinden. Iedereen heeft zorgen over gezondheid, veiligheid en vrijheid.’
Het zou een goed idee zijn, oppert Verkoren, om burgers uit de twee groepen bij elkaar te zetten en hen samen te laten denken over wat er moet gebeuren. Zulke burgerfora worden wel vaker ingezet bij netelige maatschappelijke kwesties: bij het klimaatvraagstuk gebeurde dat bijvoorbeeld in Frankrijk, en ook in Amsterdam.
‘Corona is ook zo’n grote maatschappelijke kwestie’, zegt Verkoren. ‘Zet mensen bij elkaar, breng ze met elkaar in gesprek, en je zult zien dat er een common ground te vinden is. Als je vervolgens uitgaat van die gedeelde belangen en behoeften, zie je dat mensen vaak met onverwachte en creatieve oplossingen komen.’
Wat in elk geval niet helpt, is het opvoeren van de druk op de ongevaccineerden, denkt de conflictdeskundige – door bijvoorbeeld de mogelijkheid om met een negatieve test naar een restaurant of evenement te gaan te schrappen. ‘Dan zullen mensen zich steeds meer vastklampen aan hun standpunt, en ook aan dat ene aspect van hun identiteit’, zegt ze.
Verkoren legt het uit: normaal heeft een identiteit meerdere aspecten. Iemand voelt zich tegelijkertijd onderdeel van verschillende sociale groepen, bijvoorbeeld stedelijk, christelijk en hiphopluisteraar. Wanneer mensen vanwege één aspect van hun identiteit in een hoek worden geplaatst, zullen zij daar zelf ook meer op gaan focussen. ‘Je moet mensen de kans geven meerdere aspecten van hun identiteit te uiten’, aldus Verkoren. ‘Anders gaan ze zich opsluiten in dat ene – en dan verdwijnt de gemeenschappelijkheid steeds verder uit beeld.’
