Kun je 83 procent van de bevolking die braaf een prik ging halen opnieuw hun vrijheid ontzeggen?

Het coronadebat gaat nu primair over wie je zijn vrijheid mag afnemen om levens te beschermen. Liberale fracties zien vrijheid als een optelsom – het is twijfelachtig hoe overtuigend dat is.

VAN ALLE VRIJHEDEN is de vrijheid om je te bewegen het elementairst, om de simpele reden dat het de voorwaarde schept voor het uitoefenen van elk ander recht. Zo schreef Hannah Arendt erover in haar essaybundel Men in Dark Times . ‘Vrijheid van beweging is de onmisbare voorwaarde voor handelen, en het is in handelen dat mensen vrijheid ervaren in deze wereld.’ Uiteindelijk is elke poging tot zelfontplooiing het gevolg van de mogelijkheid te kunnen handelen. ‘Wanneer mensen de publieke ruimte wordt afgenomen (…) vermindert hun vrijheid van denken.’

Dat is pijnlijk actueel nu in Den Haag het invoeren van coronapassen voor werk en onderwijs wordt voorbereid, evenals het idee om ongevaccineerden volledig te weren uit delen van de publieke ruimte. Niemand had een jaar geleden kunnen bevroeden hoe prangend de strijd om vrijheid zou worden.

‘Er zijn best veel mensen die hebben gezegd: dit en dit zal nooit gebeuren. Maar ik denk dat de coronacrisis ons heeft geleerd dat het virus ons keer op keer weet te verrassen’, zei Jan Paternotte (D66) over onder meer 2G, het soort toegangspas dat alleen gevaccineerde en genezen burgers kunnen krijgen. ‘Wij staan zeker niet te springen’, zei Aukje de Vries (VVD). ‘Het zijn ingewikkelde dilemma’s en het is kiezen tussen twee kwaden.’

Hugo de Jonge en Mark Rutte hadden het voorstel precies op die scherpe manier ingebracht. Als een keuze tussen de samenleving op slot gooien voor iedereen, of alleen voor hen die niet meewerken met het vaccinatieprogramma. In de ogen van een significant deel van de Kamer was dat geen keuze maar een vals dilemma, waarbij grondrechten tegen elkaar werden uitgespeeld. ‘Dit is niet meer alleen een coronadebat, maar ook een samenlevingsdebat’, zei Mirjam Bikker (ChristenUnie). ‘Wij zien dit als koersbepaling, wij staan op een kruispunt. Wat voor samenleving willen we zijn als corona langer onder ons blijft? Hoe bewegen we met elkaar en met het virus mee zo lang het onder ons blijft?’

Coalitiepartijen kwamen zo op beschaafde wijze tegenover elkaar te staan. En zij niet alleen, GroenLinks verliet de tandem met de PVDA om samen met de ChristenUnie op te trekken in verzet tegen het weren van ongevaccineerden. De ethische vraag wie je zijn vrijheid mag ontnemen om levens te beschermen trok lijnen en verbanden tussen partijen die er eerder niet waren.

HET LEEUWENDEEL VAN de Tweede Kamer was het snel eens over het in ere herstellen van ‘basismaatregelen’, er werd eindeloos herhaald hoe belangrijk het was dat Nederlanders hun ramen bleven openen om te luchten. In het parlement leken die ramen inmiddels wijd open te staan; ongevraagde adviezen en meningen vanuit de samenleving vlogen de zaal binnen terwijl het debat in volle gang was.

Zo liet de ggd weten dat het plafond van 120.000 tests per dag in zicht was, daarmee zei ze feitelijk dat het gedroomde ChristenUnie-scenario om heel Nederland te testen (‘1G’) praktisch niet haalbaar is. Kort daarna sprak de invloedrijke intensivist Diederik Gommers zich op Radio 1 uit tegen het 2G-beleid. Invoering van die drastische maatregel ‘voelt als dokter niet goed’, zei de man die inmiddels als een machtige eenmansfractie beschouwd kan worden. ‘De politiek kiest voor de strategie om mensen die gevaccineerd zijn te belonen.’ Het College voor de Rechten van de Mens waarschuwde enkele uren later dat toegangsbewijzen op werk en in het onderwijs mensenrechten onder druk zetten. ‘Het kabinet heeft de proportionaliteit van deze maatregelen onvoldoende aangetoond.’

Kun je 83 procent van de bevolking die braaf een prik ging halen opnieuw hun vrijheid ontzeggen? Hoe kan bijvoorbeeld Denemarken met veel minder inwoners vier keer zo veel testen afnemen?

De Kamerleden moesten het al debatterend op hun telefoontjes lezen. Waar Aukje de Vries (VVD) en vooral Jan Paternotte (D66) dappere pogingen ondernamen om toegangsbeperkende maatregelen te verdedigen – hun fracties bleven de enige uitgesproken voorstanders – brokkelde het maatschappelijk draagvlak rondom hen langzaam af. Het was het gevolg van een nationale discussie die de avond voor het Kamerdebat was afgetrapt door de ChristenUnie, die via partij-ideoloog Wouter Beekers en coronawoordvoerder Mirjam Bikker had laten weten principiële bezwaren te hebben.

Het proportionaliteitsargument dat vanuit maar ook vanbuiten de Kamer kwam, draaiden de liberale fracties en demissionair minister De Jonge behendig om. Is het dan wel proportioneel om miljoenen mensen te testen als daar geen epidemiologische reden toe is? Is de economische schade voor ondernemers acceptabel als die het gevolg is van een kleine groep die weigert een prik te halen?

Het onderstreept de vrijheidsdefinitie die met name bij de VVD en D66 dominant is geworden: vrijheid als som. Hun traditionele focus op individuele vrijheid is tijdens de pandemie verruild voor een utilitaristisch soort liberalisme: welke maatregel leidt, opgeteld, tot de meeste vrijheid? Kun je 83 procent van de bevolking die braaf een prik is gaan halen opnieuw hun vrijheid ontzeggen? Gaan we studenten die geprikt zijn straks opnieuw veroordelen tot thuisonderwijs op kleine kamertjes?

Vooral bij D66 is die opvatting al lange tijd een consistente. Tijdens het RTL Verkiezingsdebat begin dit jaar was het de enige partij die er bij monde van Sigrid Kaag uitgesproken voorstander van was om meer vrijheden toe te kennen aan gevaccineerden dan aan ongevaccineerden. D66 heeft tweedeling daarmee nooit geschuwd maar juist expliciet bepleit als middel.

De eerste stap richting het in beleid bestendigen van een tweedeling die maatschappelijk al lang voelbaar is, werd afgelopen zomer genomen. De drie liberale partijen (VVD, D66 en Volt) behaalden samen met het CDA de krapst mogelijke meerderheid met hun voorstel om ongevaccineerde burgers te laten betalen voor testen voor toegang. De facto zou dat een boete betekenen voor het betreden van de publieke ruimte voor hen die geen prik hebben gehaald.

Tijdens het Kamerdebat daarover werd duidelijk hoe controversieel dat idee is. Zeker toen bleek dat Hugo de Jonge en de liberale voorstanders het laten betalen voor testen voor toegang als een drukmiddel zagen om ongevaccineerden te verleiden tot het alsnog laten zetten van een prik. Dat was geen ‘dwang’, maar wel het soort ‘drang’ met financiële prikkels waar de Gezondheidsraad voor waarschuwt.

2G is een stap verder in dezelfde richting. Een stap die blootlegt dat fracties die doorgaans staan voor lichamelijke integriteit vergaande overheidsdrang een wenkend perspectief vinden daar waar andere partijen er juist voor terugdeinzen.

In de Kamerbrief die Hugo de Jonge vorige week aan het parlement stuurde voorafgaand aan het debat over 2G dook opnieuw het argument op dat strengere maatregelen voor ongevaccineerden hen kan verleiden tot het nemen van een prik. De Jonge verwees naar een gezamenlijke opvatting van de ministeries van Economische Zaken, Financiën en Sociale Zaken. ‘Zij stellen dat 2G als positief bijeffect heeft dat het de vaccinatiegraad waarschijnlijk meer verhoogt dan het ctb (coronatoegangsbewijs – cvdv) . Het invoeren van 2G heeft echter wel verstrekkende gevolgen voor ongevaccineerden.’

DE ONDUIDELIJKHEID over of een hogere vaccinatiegraad slechts een ‘bijeffect’ of het beoogde doel is, is op z’n zachtst gezegd kwalijk. Om vast te stellen of 2G ethisch is, moet eerst duidelijk zijn wat het precieze doel is, zo zegt een lid van de Gezondheidsraad in de NRC . ‘Gaat het om het ophogen van de vaccinatiegraad, of om het voorkomen van besmettingen?’

De Belgische viroloog Marc Van Ranst pleitte bij Buitenhof voor eerlijkheid: de bedoeling is om de vaccinatiegraad op te krikken, zei hij. ‘Daar moet je helder over durven zijn, dan moet je dat niet proberen te verstoppen. Het is de bedoeling om iedereen te vaccineren.’ omt-lid Anja Schreijer, die ook aan tafel zat, voegde daaraan toe: ‘Het neigt naar vaccinatiedrang.’

Hoe kan bijvoorbeeld Denemarken met veel minder inwoners vier keer zo veel testen afnemen?

Het enige ongevraagde advies van buiten dat de liberale voorstanders in de Tweede Kamer en Hugo de Jonge nog als een steuntje in de rug konden ervaren, kwam van I&O Research. Dat publiceerde een opiniepeiling waaruit blijkt dat 55 procent van de Nederlanders een 2G-samenleving steunt, 31 procent is tegen. Het was daarmee meteen ook de minst waardevolle bijdrage van buiten. Juist bij kwesties die raken aan grondrechten en vergaand overheidsingrijpen is het twijfelachtig of een meerderheid voldoende is om plannen kracht bij te zetten. Het scherpte wel de vraag aan die zo nadrukkelijk boven de Kamer was gaan hangen: mag een meerderheid zichzelf extra rechten toe-eigenen? Of negatiever geformuleerd: mag die meerderheid rechten aan een dwarse minderheid ontzeggen?

‘In een democratie voelt een meerderheid zich verantwoordelijk voor de minderheid. Een democratie gaat niet over het uitsluiten van mensen om de reden dat zij in de minderheid zijn’, zei Sylvana Simons van BIJ1. ‘Ik neem dus heel erg aanstoot aan het continu strooien met dat cijfer van 83 procent. Het is alsof die mensen, waar ik er één van ben, meer rechten hebben dan anderen.’ Het wrange is: niets doen kan ook niet. Het recht op leven en daarmee de bescherming van leven is minstens zo fundamenteel als het recht op bewegen – een overleden mens heeft nou eenmaal ook weinig ontplooiingskansen. Met opnieuw overbelaste ic’s, ambulances die niet kunnen uitrijden en ziekenhuiszorg die gestaakt wordt is niets doen geen optie.

Daar zijn ze zich bij de ChristenUnie, GroenLinks en andere fracties die zich verzetten zeer van bewust. Hun verzet tegen 2G is principieel, maar niet in beton gegoten. Áls het echt het enige alternatief is voor een code zwart in ziekenhuizen, dan zullen ze overstag gaan. Maar om zo’n ingrijpende stap te zetten moet het onbetwistbaar de enige optie zijn. Het chagrijn richting het kabinet en de liberale verdedigers van 2G school hierin. Zij spiegelden de maatregel voor als de enige uitweg en diskwalificeerden alternatieven zoals 1G (‘iedereen testen’) door te wijzen op de al uitgeputte testinfrastructuur van Nederland. Dat werd niet gepikt. Hoe kan het dat bijvoorbeeld Denemarken met significant minder inwoners vier keer zo veel testen kan afnemen?

De Jonge was met een politiek dilemma naar de Kamer gekomen en de parlementariërs aldaar weigerden mee te gaan in het depolitiseren daarvan. ‘Al doet het kabinet alsof het experts volgt en technocratische besluiten neemt, het neemt voortdurend politieke besluiten’, zei Lisa Westerveld (GroenLinks). ‘Het is een politieke keuze om sneller of langzamer te versoepelen. Het is politiek om 2G wel of niet in te voeren. Juist in een crisis moet dit democratisch verlopen, moet het politiek verlopen.’

Zij trok daarmee een heldere scheidslijn die te lang afwezig is geweest in het coronadebat. Een scheidslijn waarvan Jaap van Dissel vaker heeft gezegd dat die terug moet komen: een scheiding tussen wat een afweging van artsen is en wat een afweging van politieke waarden is. De Kamer die zich lang buitenspel heeft gevoeld rond het coronabeleid is aan zet en heeft daarmee de dure plicht ook echt zelf te kiezen. Het is aan haar om in de komende weken een uitspraak te doen over waar rechten beginnen en ophouden: over wie er straks bewegingsvrijheid zal moeten gaan inleveren voor wie.