Religieus geïnspireerde complottheorieën ‘QR-code, teken van de duivel’

Het is een maandagavond in september. In de grote zaal van Baptistenkerk De Rank in Alkmaar houdt dominee Rennie Schoorstra, staand achter zijn katheder op het podium, een vlammend, zorgvuldig opgebouwd betoog dat meer dan een uur duurt. Het thema: de coronatijd waarin we leven, en wat de Bijbel christenen daarover kan vertellen. Schoorstra is fel – het hele verhaal is op YouTube terug te kijken – en stelt dat ‘de waarheid wordt onderdrukt’ en ‘de leugen moet doorgaan’.

De waarheid die de dominee aan zijn volgelingen presenteert, komt grotendeels overeen met beproefde complotideeën. Corona is een ‘zogenaamde pandemie’. Vaccineren is misdadig. Autoriteiten, media en wetenschappers spelen onder één hoedje om dat te verdoezelen. De QR-codes in de coronapaspoorten zijn een voorbode voor chips die in ons lichaam worden ingebracht. En het is allemaal onderdeel van een groter plan van schatrijke en machtige mannen als Bill Gates en George Soros, leidend naar een nieuwe wereldorde, The Great Reset.

Een belangrijke aanvulling op de onbewezen theorieën die sinds het begin van de coronacrisis gretig op sociale media worden rondgepompt: Schoorstra legt ook de koppeling met de Bijbel. Hij verwijst naar hoofdstuk 13 van het Bijbelboek Openbaringen, waarin het gaat over de eindtijd die wordt aangekondigd door het ’teken van het beest’, ofwel de antichrist. De antichrist zal voor de terugkomst van Jezus op aarde een werelddictatuur vestigen, geloven veel christenen, en zij zullen daarbij uitgesloten worden.

Een aantal van hen, onder wie dus dominee Schoorstra, denkt dat het met corona zover is gekomen. Sommigen zien het vaccin zelf als teken van het beest, anderen beschouwen de daaraan gekoppelde QR-code als fuik naar het totalitaire systeem dat wacht.

Het voorbeeld in Alkmaar staat niet op zichzelf. Coronascepsis die door eindtijdprofetieën wordt aangewakkerd, zorgt voor veel deining en polarisatie onder christenen in Nederland, blijkt uit een rondgang en online zoektocht van deze krant. Onbewezen theorieën over corona met een bijbelse saus erover worden op sociale media veelvuldig gedeeld en geliket. Ook ontstonden er de afgelopen anderhalf jaar her en der kleine nieuwe kerkjes van coronakritische christenen. Alleen al onder de noemer Wakkere Kerk, een initiatief van drie vrouwen die tabak hadden van de overheidsmaatregelen, zijn zo’n twintig nieuwe gemeenschappen actief. Een paar weken geleden werd bovendien het Christenen Collectief gelanceerd. Dit onlineplatform wil gelovigen die kritisch staan ten opzichte van het Nederlandse coronabeleid verenigen, meldt de website. Inmiddels ruim 1600 deelnemers steunen de uitgangspunten van het collectief.

De uitgangspunten van zowel de Wakkere Kerk als het Christenen Collectief hebben dezelfde teneur als de preek van dominee Schoorstra: een mix van coronakritiek, complotgedachten over The Great Reset en de eindtijdprofetie.

Met name onder de leden van evangelische gemeenten, baptistenkerken en pinkstergemeentes – naar schatting behoren zeker een half miljoen Nederlanders tot het evangelische christendom – lijkt de aanhang voor dit soort ideeën flink. Dat vermoedt ook Miranda Klaver, religieonderzoeker, antropoloog en theoloog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

,,Maar ik kan het niet in aantallen of percentages uitdrukken, simpelweg omdat er geen onderzoek naar is gedaan. En je ziet de tweedeling natuurlijk in de hele maatschappij. Ik moet het doen met signalen van mensen die ik spreek bij verschillende kerken, en tendensen op sociale media. En op basis daarvan kun je wel zeggen dat complottheorieën en profetieën over de eindtijd elkaar versterken, wat leidt tot een geheel nieuwe dynamiek. Tijdens de vaccinatiecampagne was dat nog niet zo zichtbaar. Evangelische christenen hebben traditioneel ook nooit moeite gehad met vaccinaties, in tegenstelling tot bijvoorbeeld reformatorische christenen. Maar sinds het coronapaspoort is ingevoerd, lijkt het echt te zijn toegenomen.”

Willem Ouweneel, emeritus hoogleraar systematische theologie en als prediker een bekende naam in christelijk Nederland, noemt de koppeling met de eindtijdprofetieën ‘echt een beslissende factor’ voor de gevoeligheid van christenen uit evangelische bewegingen voor vergezochte coronatheoriën. ,,Want over het algemeen zijn christenen juist vrij gehoorzaam richting de overheid. Bovendien is het niet zo dat iedereen die gelooft dat de eindtijd zich nu aandient meteen ook een complottist is. Maar de stap van het wantrouwen van de overheid naar samenzweringstheorieën is natuurlijk niet heel groot.”

Heel veel christenen geloven in de eindtijd die aanbreekt kort voor de wederkomst van Jezus op aarde, stelt Ouweneel. ,,Dat is het probleem niet. Het probleem is de sterk overtrokken neiging om elke gebeurtenis aan te grijpen als het moment waarop die tijd aanbreekt. Die neiging wordt steeds groter. Daarbij speelt het psychologische element van sensationalisme zeker een rol. Sommige predikers hebben de neiging om de dingen zo erg mogelijk voor te spiegelen. Daarmee trekken ze publiek.”

Dat de bijbelse profetieën tevoorschijn worden gehaald is inderdaad niet nieuw, zegt ook Klaver. ,,Dat zag je eerder gebeuren tijdens de Koude Oorlog, bij 9/11, maar ook bij de overgang naar het nieuwe millennium. Ooit werd de streepjescode gezien als het teken van het beest, de duivel. Nu is het de QR-code.”

Dominee Rennie Schoorstra is er heilig van overtuigd dat we al midden in de eindtijd leven ,,In onze kerk waren we altijd al bewust met het onderwerp bezig”, stelt de dominee telefonisch. ,,En kijk eens wat er allemaal gebeurt. Je hebt de techbedrijven die ons in onze macht krijgen, Europa dat steeds meer een eenheid wordt, die hele klimaatideologie. En dan kwam ook corona nog eens uit de lucht vallen. Toen vielen bij ons de puzzelstukjes op zijn plaats. Alles wordt klaargemaakt voor totale controle. Big brother is watching you.”

Derhalve besteedt Schoorstra nu een flink deel van zijn preken aan coronakritiek en de eindtijdprofetieën. Hij ziet het als een belangrijke verantwoordelijkheid. ,,Ik moet mijn gemeenteleden hierover informeren. Mensen die anders denken, worden weggezet als wappie of complotdenker. Dat vind ik heel apart, in een democratie.” Of hij zijn boekje niet te buiten gaat door als dominee zijn kerkleden zoveel kwaads over het coronavaccin voor te spiegelen? ,,Iedereen is zelf verantwoordelijk voor wat ie doet. Maar ik zeg: kijk ook naar andere kanten, naar wetenschappers en artsen die er anders over denken.”

Schoorstra is niet de enige voorganger in de evangelische wereld die actief strijdt tegen de gangbare theorieën over virus en vaccin. Zo toert evangelist Jaap Dieleman door het land voor spreekbeurten in kerken. Op Facebook is een optreden te zien dat hij onlangs hield in de Nieuw Leven Gemeente in Alblasserdam. Dieleman is duidelijk een geestverwant van zijn Alkmaarse collega Schoorstra. Ondanks dat hij benadrukt vooral een boodschap van liefde te willen verkondigen, gaat hij verbaal erg ver. Een aantal quotes:

,,Het aantal mensen dat sterft aan corona is veel minder dan wat je in de media leest.”

,,Dit is een plan uit de hel.”

,,Je mag het niet zeggen, maar dit is erger dan de Tweede Wereldoorlog, erger dan de Holocaust.”

,,Er zijn rapporten waarin staat dat binnen drie tot vijf jaar al deze mensen (gevaccineerden, red.) naar de hel gaan.”

Zo gaat Dieleman – die eerder dit jaar het nieuws haalde met Eyeopener, een magazine vol compotideeën dat hij op vele honderdduizenden adressen in Nederland liet bezorgen – nog even door, tot hij verder moet naar een volgende spreekbeurt.

Wat opvalt: niemand van de aanwezigen spreekt de evangelist tegen. Regelmatig klinkt er instemmend gelach, applaus of gejuich. Fausto Tumolo, een van de leiders van de gemeente in Alblasserdam, zegt in een reactie dat hij de Holocaustvergelijking van Dieleman ‘natuurlijk schrikken’ vond, en dat hij het niet honderd procent eens is met alles wat de spreker betoogde. ,,Er zijn verschillende meningen. En die mag iedereen uiten. In bepaalde dingen die hij zegt kan ik me wel vinden. Het verhaal dat we van de overheid te horen krijgen is maar één kant van het verhaal. Ik vind dat je ook op zoek moet gaan naar de andere kant.”

Dieleman laat zelf weten geen verdere toelichting te willen geven op zijn uitspraken, bijvoorbeeld die over de Holocaust. ,,Het feit dat je alleen over één tekst begint, zegt iets over jou, niet over mij. Dat is geen journalistiek. Je moet mijn boodschap als geheel beoordelen.” En hij hangt op.

Iemand die aan den lijve ondervond hoe verhit het coronadebat in bepaalde christelijke kringen gevoerd wordt, is David de Vos. De evangelist uit Zeewolde organiseert in november het driedaagse evenement Simply Jesus in de IJsselhallen in Zwolle. Omdat er duizenden bezoekers verwacht worden en er geen sprake is van bijeenkomsten in een kerk (die zijn vrijgesteld van verplichte coronaregels), is De Vos verplicht om te werken met het coronapaspoort. Bezoekers moeten dus gevaccineerd of getest zijn, iets wat in Nederlandse kerken voor zover bekend nergens verplicht is.

Toen De Vos dit aankondigde op zijn Facebookpagina, kwam er een storm aan vooral negatieve reacties los. ,,Er waren ontzettend veel vervelende berichten. Ik heb maar geprobeerd het niet persoonlijk op te vatten. Maar ik schaam me kapot, dat wij als christenen onderling zo op elkaar reageren. We zouden juist een voorbeeld moeten zijn.”

De Vos blijft achter zijn keuze staan. ,,Ten eerste omdat ik niet anders kan, zo zijn nu eenmaal de regels. Maar ook omdat ik wil dat mensen zich op mijn evenement veilig voelen. Ik vraag mensen niet om zich te vaccineren. Maar laat je dan testen, houd rekening met elkaar, dat is toch niet te veel gevraagd? Ik heb onlangs een bekende die overleed aan corona moeten begraven, dus ik weet waar ik het over heb.”

De Vos noemt het ‘opvallend en jammer’ dat de weerstand tegen bijvoorbeeld de QR-code in evangelische kringen ‘zo enorm’ is. ,,Als je alles wat er nu gebeurt ophangt aan de eindtijd, dan wordt alles zwart-wit. Ik ken ook vrienden die het coronavaccin niet hebben genomen omdat ze het niet helemaal vertrouwen. Prima. Maar als je heel corona als samenzwering gaat zien, dan wordt het moeilijk om prettig met elkaar te communiceren.”

De evangelist constateert dat de geestelijk leiders van evangelische kerken de afgelopen anderhalf jaar een vacuüm hebben laten ontstaan door zich niet duidelijk uit te spreken over thema’s als corona. ,,Ik heb me zelf terughoudend opgesteld, omdat ik ieders keuze wil respecteren. Andere mensen zijn in dat vacuüm gestapt, en prediken nu dat het vaccin en de QR-code het einde van de wereld inluiden. Daar word ik verdrietig van. Was ik maar eerder op de bühne gaan staan om te zeggen dat wie een coronaprik neemt geen fout maakt in de ogen van Jezus.”

Ondertussen winnen de voorgangers die zich uitspreken tegen het vaccin aanhang met hun standpunten. De agenda van de radicale antivaxer Jaap Dieleman kent op zondag weinig lege plekken. Rennie Schoorstra hoort van het team dat in de Alkmaarse baptistenkerk de livestreams verzorgt dat het aantal kijkers de laatste tijd stevig toeneemt. ,,En in de kerk zelf komen ook meer mensen, soms echt van heinde en verre. Afgelopen week sprak ik iemand uit Dordrecht. Binnenkort houden we zelfs een themadag rond de wederkomst van Jezus, en wat we kunnen leren over de huidige tijd.”

Anders dan meer traditionele instituten als de katholieke kerk of de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) ontbreekt het bij de lappendeken van honderden evangelische bewegingen, kerken en huisgemeenten aan een machtige centrale organisatie. Er is wel de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten Nederland (VPE), maar feitelijk hangen de geloofsgemeenschappen als los zand aan elkaar, stelt emeritus hoogleraar Willem Ouweneel. ,,Er is totaal geen orde. Daardoor zijn dit soort bewegingen kwetsbaar voor religieuze populisten. Zo’n type als Dieleman, die hoort nergens bij, kan niet ter verantwoording worden geroepen. En ondertussen lopen een heleboel mensen achter zijn dwaalideeën aan. Dat is natuurlijk gevaarlijk, dat moet je niet willen.”

Ook religieonderzoeker Miranda Klaver noemt de evangelische kerken door hun ‘versnipperde’ opzet een ‘prima voedingsbodem’ voor religieus geïnspireerde coronakritische geluiden. Ze stelt dat corona voor iemand als Dieleman een geschenk uit de hemel is geweest. ,,Twintig jaar geleden was hij een grote naam, nu niet meer. Als reli-ondernemer heeft hij nu weer een nieuwe markt gecreëerd.”

Ruth Sleebos, algemeen secretaris van de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten Nederland (VPE), vindt ‘het persoonlijk heel erg’ dat corona in de kerken tot zoveel polarisatie leidt. Ze bestrijdt dat de koepel niets doet tegen uitwassen. Sleebos stelt dat de VPE in de communicatie met de achterban over coronavaccinatie en de coronapas steeds heeft aangegeven dat iedere gelovige een persoonlijke afweging moet maken. ,,Maar het lijkt of mensen vergeten dat hun eigen keuzes gevolgen hebben, ze lijken ook onwillig om verantwoordelijkheid te nemen voor die eigen keuzes. Daar gaat het uiteindelijk wel om. En ondertussen heb je nog het vraagstuk van informatie en desinformatie.”

Zowel vrijheid van meningsuiting als vrijheid van godsdienst zijn in Nederland verankerd in de Grondwet, waardoor kerken binnen de grenzen van de wet grotendeels hun gang kunnen gaan, net als hun voorgangers. ,,Maar wat Jaap Dieleman in zo’n dienst over de Holocaust zegt, dat is natuurlijk walgelijk, dat is zo verschrikkelijk”, stelt Ouweneel.

Over een tijd zal pas blijken of de hele coronatijd tot blijvende grote verdeeldheid in kerken heeft geleid, zegt Ouweneel. Of er bijvoorbeeld een nieuw christelijk zuiltje ontstaat, dat de overheid en gevestigde politieke partijen wantrouwt en zich blijft laven aan complottheorieën? ,,Ik moet het nog zien. De mensen die tegen zijn – het lijken er zo ontzettend veel. Maar de waarheid is volgens mij vooral dat ze enorm hard schreeuwen. En ze zijn het onderling ook lang niet altijd eens. Dus dat soort groepjes valt straks ongetwijfeld ook weer uit elkaar.”

Bij de Baptistengemeente Alkmaar gaat dat niet gebeuren, daar is voorganger Rennie Schoorstra van overtuigd. Want, zegt hij, dit gaat helemaal niet voorbij. ,,Dat denken mensen misschien, dat we na corona terug naar normaal gaan. Maar dat is dus niet zo. Het zal alleen maar erger worden. Binnen onze kerk is daar nauwelijks discussie over, er zijn heel weinig tegenstellingen. Dat is natuurlijk alleen maar mooi.”