De nieuwe oorlog van Europa met Rusland: sabotage op de diepzee

Rusland – Verdachte Russische tankers blijven de Europese internet- en stroomkabels doorsnijden. Het is geen oorlogsdaad… maar misschien ooit wel.

Voordat Rusland zich een weg baande naar Oekraïne, jaagde Ilja Iljin voornamelijk op mensen die op zee gestrand waren. Nu jaagt hij ook op saboteurs.

Iljin, plaatsvervangend commandant van de Finse kustwacht, is steeds alerter op tankers die op het punt staan ​​sabotage te plegen. Achter hem staat een klein leger: tientallen radars en camera’s, talloze patrouilleboten, een vloot vliegtuigen en helikopters – allemaal ingezet om een ​​watervlakte zo groot als België uit te kammen.

Ze zijn op zoek naar verdacht gedrag dat de onderzeese kabels die Europeanen van internet en stroom voorzien, in gevaar zou kunnen brengen.

En toch blijft sabotage plaatsvinden – twee keer alleen al in de Finse Golf in de afgelopen 18 maanden, aldus Iljin. In totaal zijn er in de Oostzee sinds 2022 minstens zes vermoedelijke sabotage-incidenten geregistreerd, en zijn er sinds 2023 elf onderzeese kabels verwijderd.

“Dit komt steeds vaker voor”, zei Iljin, staand in de kajuit van het 23 meter lange patrouillevaartuig, terwijl de golven tegen de zijkanten klotsen. “We zijn ons steeds meer bewust van het risico en we proberen momenteel manieren te vinden om hier adequaat op te reageren.”

De schade heeft de samenleving niet ontwricht. De lichten bleven branden; de wifi werkte nog. Maar ze bezorgden Europa toch de rillingen: wat als de volgende burgerwachten beter gecoördineerd en strenger zouden zijn? Wat als Rusland een aanval op Europa zou lanceren? Wat als het oorlog betekende?

Een tumultueus scenario is niet moeilijk voor te stellen. Ierland zou een tiende van zijn elektriciteit kunnen verliezen door drie kabelbreuken. Noorwegen voorziet de Europese Unie van een derde van het gas dat het blok nodig heeft via onderzeese pijpleidingen . Het nastreven van een van beide doelen zou chaos kunnen veroorzaken: energietekorten, torenhoge prijzen en gedwongen keuzes over wie er stroom verliest.

“We zijn getuige van … [een] nieuwe realiteit”, aldus de Litouwse minister van Energie Žygimantas Vaičiūnas. “We hebben steeds meer incidenten in de Oostzee, die gevolgen kunnen hebben voor de markten, voor consumenten en ook voor onze bedrijven.”

Tot nu toe hebben de autoriteiten niet onomstotelijk kunnen aantonen dat Moskou achter de incidenten zat. Maar “dergelijke sabotageactiviteiten kunnen in de huidige omstandigheden als nuttig voor Rusland worden beschouwd… dat is de enige interpretatie”, vertelde Vaičiūnas aan POLITICO.

Voor Rusland is de impact van zelfs de kleinste schade een voedingsbodem voor onzekerheid in het Westen. Bovendien voedt het het idee dat Moskou, of dat nu waar is of niet, het dagelijks leven van de Europeanen op zijn kop zou kunnen zetten als het dat zou willen.

De Europese wateren vormen met andere woorden een nieuw front in de opwarmende Koude Oorlog met Rusland.

De EU en de NAVO haasten zich om het probleem aan te pakken en lanceren plannen om reservekabels en drones aan te schaffen en de militaire surveillance te versterken. Maar Donald Trump zaait angst dat de situatie alleen maar zal verergeren, nu de Amerikaanse president de kernallianties van Amerika onderuit haalt en Russische praatjes napraat.

“Ze zijn gesterkt”, zei een EU-diplomaat, die anoniem mocht blijven en vrijuit kon spreken. “Dus het betekent gewoon dat we serieus moeten worden.”

Scheuren vinden

De EU maakte eind 2022 haar eerste onaangename verrassing mee.

In september van dat jaar werd de Nord Stream-pijpleiding van Rusland naar Duitsland op mysterieuze wijze opgeblazen . Volgens berichten is het incident sindsdien in verband gebracht met Oekraïense staatsburgers, hoewel de strafzaak nog loopt.

Sindsdien is de sabotage in de Oostzee sterk toegenomen, met gevolgen voor de telecom-, gas- en elektriciteitsverbindingen tussen Zweden, Finland, Duitsland, Letland en Estland. Slechts een paar weken geleden raakte een communicatiekabel tussen Berlijn en Helsinki opnieuw beschadigd voor de Zweedse kust.

Het is een eenvoudige handeling.

Om te beginnen zijn de kosten buitengewoon laag. “Potentieel is het gewoon een kwestie van een kapitein omkopen om het anker te laten zakken”, aldus Christian Bueger, hoogleraar internationale betrekkingen en expert maritieme veiligheid aan de Universiteit van Kopenhagen. “Dat is echt goedkoop als je denkt aan militaire veiligheidsoperaties.”

Het doel ligt ook gemakkelijk binnen het bereik van een scheepsanker. De Oostzee is gemiddeld slechts 52 meter diep, terwijl de Finse Golf met 38 meter nog ondieper is. Vergelijk dat eens met de Middellandse Zee, die 1500 meter diep is.

De kabels zelf zijn vervolgens eenvoudig door te knippen.

Volgens Volker Wendt, secretaris-generaal van de brancheorganisatie Europacable, zijn onderzeese datakabels – waarover e-mails, WhatsApp-berichten en Zoom-vergaderingen van over de hele wereld lopen – minuscuul: ongeveer een arm dik en wegen ze slechts 3 kilogram.

Onderwaterstroomaansluitingen – die zowel landen als offshore windturbines met elkaar verbinden – zijn bestand tegen de barre omstandigheden onder water. Ze zijn ongeveer zo breed als een gitaar, beschermd door isolatielagen en staal, en wegen tot wel 65 kilo, aldus Wendt.

De kabels, een halve meter onder de zeebodem begraven, zijn gebouwd om 40 jaar mee te gaan en bestand te zijn tegen het slepen met visnetten – maar niet tegen een directe inslag van een anker. Dat is precies wat er gebeurde met de Eagle S, een schip dat zijn anker 100 kilometer sleepte tot het in december bij Finland verschillende kabels doorsneed.

Volgens maritiem expert Bueger is het repareren van een eenmaal doorgesneden schip een hele uitdaging.

Reparatieschepen “zijn wereldwijd relatief beperkt”, zei hij, met slechts zo’n 80 beschikbare schepen. En zelfs na aankomst ter plaatse kunnen reparaties tot twee weken duren voor datakabels en “vele maanden” voor stroomkabels, aldus Peter Jamieson, vicevoorzitter van de European Subsea Cables Association.

Het prijskaartje? Tussen de € 5 miljoen en € 150 miljoen, aldus Bueger.

Dat is een hoop geld en tijd voor iets dat in wezen onmogelijk te stoppen is. Zo’n 15 procent van het totale zeevervoer ter wereld beweegt zich door de Oostzee, die bijna 400.000 vierkante kilometer beslaat – groter dan Duitsland. Hordes drones, radars en matrozen kunnen niet elke malafide agent te pakken krijgen.

“Het is onmogelijk om overal tegelijk te zijn”, aldus Marko Laaksonen, plaatsvervangend stafchef operaties van de Finse marine.

Tot nu toe suggereren westerse inlichtingendiensten dat sommige incidenten in feite per ongeluk waren . Maar experts hebben twijfels geuit over andere, vooral waar het gaat om Russische bondgenoten, zoals de in China geregistreerde tanker Yi Peng 3 die afgelopen november twee onderzeese kabels doorsneed.

Hoe dan ook, Moskou houdt ervan om onzekerheid uit te buiten, aldus Nick Childs, een expert op het gebied van maritieme verdediging bij de denktank International Institute for Strategic Studies.

“In een situatie waarin je niet echt in oorlog bent, is er de plausibele ontkenning”, zei hij. “Rusland probeert misschien zijn inzet te verhogen in … de grijze zone onder het daadwerkelijke conflict, als een soort afschrikmiddel en waarschuwingssignaal aan westerse regeringen, en niet om hun steun aan Oekraïne te vergroten.”

Het is dezelfde tactiek die Moskou elders gebruikt. Westerse functionarissen vermoeden dat Rusland betrokken is bij brandstichtingen en het versturen van pakketbommen door heel Europa, evenals bij het opzetten van desinformatiecampagnes en cyberaanvallen. Vorige maand nog werd een Wit-Russische man ervan beschuldigd namens Rusland een Poolse supermarkt in brand te hebben gestoken. Het ging om kleinschalig geweld met een zekere mate van ontkenning.

Ambtenaren voegen nu ook sabotage onder water toe aan die lijst.

“Wat we zien is duidelijk een escalatie”, aldus Bueger, en “een strategische poging om de stabiliteit te ondermijnen en het gevoel van kwetsbaarheid en onzekerheid in westerse samenlevingen te versterken.”

“We gaan vaker dit soort aanvallen zien”, voegde hij toe.

Weinig inspanning, hoge beloning

Tot nu toe heeft het vandalisme op zee slechts beperkte verstoringen veroorzaakt. Het elektriciteitsnetwerk van de EU behoort tot de best verbonden ter wereld en bedrijven bouwen redundante verbindingen om het risico op leveringstekorten te beperken.

In plaats daarvan “vindt een groot deel van de impact zich juist op maatschappelijk niveau plaats”, aldus Bueger. Zulke incidenten versterken vaak de publieke angst en voeden “populistische verhalen over zelfbescherming, waarbij we naar binnen in plaats van naar buiten kijken.”

In 2024 kreeg Estland echter een voorproefje van wat er bij een ernstigere aanval zou kunnen gebeuren, toen technische storingen in een kabel ervoor zorgden dat de energierekening met 10 procent steeg, aldus Erkki Sapp, bestuurslid van de staatsnetbeheerder Elering.

Stel je voor dat dit niet slechts één stroomkabel was, of dat er tegelijk een enorme datakabel was vernield. En dan komen daar nog cyberaanvallen bij.

“We kunnen elke gebeurtenis, elk probleem met de energie-infrastructuur, aan”, aldus Sapp. “Maar als er meerdere van dit soort gebeurtenissen plaatsvinden, kan dat leiden tot problemen met de leveringszekerheid.”

De gevolgen zouden ook groter kunnen worden als de aanvallen zich naar andere delen van Europa verspreiden, vooral omdat de VS zich steeds verder terugtrekt van haar westerse bondgenoten.

Net als zijn buurzee, de Baltische Zee, is de Noordzee ondiep, met een gemiddelde diepte van slechts 95 meter. Daardoor is de zee kwetsbaar voor soortgelijke sabotagedaden, aldus Phuc-Vinh Nguyen, hoofd van het in Parijs gevestigde Jacques Delors Energy Centre.

Daar liggen de belangrijke gasleidingen die Noorwegen met het vasteland van Europa verbinden.

“Als je één infrastructuurverbinding tussen Noorwegen en de EU zou kunnen aanpakken, zouden de verstoringen in de aanvoer en de gevolgen voor de prijzen leiden tot een chaotisch scenario”, aldus Nguyen. 

De eilanden van de EU zijn het meest kwetsbaar, voegde hij toe.

Ierland is er één van, met beperkte elektriciteitsverbindingen met het continent. Het land is ook minder goed in staat om sabotage te controleren, omdat het geen onderzeeërs of militaire radars heeft en geen deel uitmaakt van de militaire alliantie van de NAVO. Ook Malta heeft slechts één onderzeese elektriciteitsverbinding die een kwart van de elektriciteit van het eiland levert.

In het ergste geval, aldus Nguyen, zou Moskou de gastoevoer laten afsluiten op een moment dat er midden in de winter een kabelbreuk in de pijpleiding plaatsvindt.

Op dat moment, zei hij, “is het een tijd van grote crisis.” Torenhoge prijzen. Landen die hun export drastisch terugschroeven om voorraden te hamsteren. Consumenten verliezen toegang tot energie.

Gezien de impasse in de relatie tussen Europa en Rusland is dat een ‘mogelijkheid die je niet kunt uitsluiten’, aldus Nguyen.

De spanningen spelen niet alleen met Rusland. Trump, de Amerikaanse president, brengt het concept van een collectieve, gecoördineerde westerse verdediging aan het wankelen. Garanties die ooit als ijzersterk werden beschouwd – Amerikaanse troepen zullen Europa verdedigen, transatlantische legers zullen samenwerken – voelen steeds meer achterhaald aan. Eind vorige maand meldde Reuters dat de VS een gezamenlijke inspanning met Europa om Russische sabotage tegen te gaan, had stopgezet.

“Europa is afhankelijk van een behoorlijk aantal Amerikaanse bewakingscapaciteiten”, aldus Nguyen, “en met name na de Nord Stream-incidenten [hebben] we kunnen vaststellen dat westerse landen duidelijk een tekort hadden als het ging om het monitoren van deze infrastructuur.”

Die spionageapparatuur is niet gemakkelijk te vervangen. En Rusland weet dat.

“Een uiteenvallen van de transatlantische veiligheidsrelatie … zou de Russen kunnen aanmoedigen om onheil te stichten”, aldus Childs, de expert op het gebied van maritieme verdediging.

Onderzeese oplossingen

De situatie dwingt Europa tot actie.

In januari kondigde de NAVO aan dat ze fregatten, maritieme patrouillevliegtuigen en een vloot drones zou inzetten om de regio te monitoren als onderdeel van een nieuw “Baltic Sentry”-programma. Dit volgde nadat de alliantie vorig jaar een nieuw maritiem centrum had opgezet om kwetsbaarheden in kritieke infrastructuur op te sporen.

“We zetten aanzienlijk meer militaire middelen in het gebied in”, aldus James Appathurai, adjunct-secretaris-generaal van de NAVO voor hybride en cyberaanvallen. “Meer aanwezigheid, meer toezicht, krachtiger optreden… zou kapiteins en bemanningsleden moeten afschrikken, die een grotere kans lopen om gepakt te worden.”

Ook de EU intensiveert haar inspanningen.

In februari kondigde Brussel aan dat het tot 2027 540 miljoen euro extra zou uitgeven aan nieuwe infrastructuur, inclusief onderzeese verbindingen, als onderdeel van een strategie om essentiële kabels te beschermen. De EU is ook van plan reservekabels in te slaan en speciale reparatieschepen aan te schaffen om breuken te repareren.

“De Europese Unie is … bereid en in staat om haar lidstaten ook te steunen en te helpen”, vertelde Henna Virkkunen, uitvoerend vicevoorzitter voor Veiligheid van de Europese Commissie, aan POLITICO.

“Het eerste onderdeel van onze voorbereiding is dat we niet afhankelijk zijn van één verbinding”, voegde ze toe. Ze betoogde dat de aanpak van onderzeese bedreigingen deel uitmaakt van het nieuwe EU- plan voor voorbereiding en reactie op rampen dat vorige week werd gepubliceerd.

Ook de landen rond de Oostzee nemen het heft in eigen handen.

Finland beschouwt de bescherming van energie-infrastructuur als onderdeel van zijn defensieplanning – een “totale veiligheidsaanpak”, aldus de Finse minister van Milieu, Sari Multala. Het land onderzoekt de aanschaf van meer reparatiecapaciteit.

“Met een lange grens met Rusland en ook met onze geschiedenis,” voegde ze eraan toe, “moeten we altijd voorbereid zijn op het ergste.”

Estland en Litouwen overwegen ondertussen wetsvoorstellen om schepen in beslag te nemen die een bedreiging vormen voor kritieke infrastructuur buiten hun territoriale wateren. En het Verenigd Koninkrijk heeft een programma voor kunstmatige intelligentie gelanceerd dat tankerrisico’s inschat op basis van openbaar beschikbare gegevens over scheepsbewegingen.

“Onze bevolking voelt dit als een aanval op onze kritieke infrastructuur”, vertelde de Estse minister van Klimaat, Yoko Alender, aan POLITICO. “Het fundamentele principe hierbij is de Europese veiligheid en onafhankelijkheid.”

Maar om een ​​effectief antwoord te formuleren, begeeft u zich ook in een juridisch mijnenveld.

Volgens het internationaal recht hebben landen weinig bevoegdheden om verdachte schepen buiten hun territoriale wateren – of 12 zeemijl uit de kust – in beslag te nemen, aldus Sean Pribyl, partner gespecialiseerd in internationaal maritiem recht bij Holland & Knight.

Buiten die zone heeft het schip het wettelijke recht op ‘onschuldige doorgang’ en is het onderworpen aan de wetten van het land waar het geregistreerd staat, zei hij, de zogenaamde vlaggenstaat.

Dat is een probleem, aldus Pribyl, omdat er ‘geen politiemechanisme’ is dat die vlaggenstaten – vaak ver weg en met losse diplomatieke banden met westerse landen – dwingt actie te ondernemen tegen verdachte schepen.

De Yi Peng 3 is een voorbeeld. Ondanks de aanlegplaats tussen Zweden en Denemarken weigerde Peking de lokale autoriteiten een volledig onderzoek naar het schip uit te voeren.

Terug op het patrouilleschip voor de Finse kust beukte een krachtige wind tegen de ramen van de kajuit. Iljin, de chef van de Finse kustwacht, uitte zijn bezorgdheid over het gevaarlijke gedrag van de Russische vrachtschepen.

“Dit zijn erg ondiepe wateren… dus als deze schepen bijvoorbeeld motorproblemen krijgen, verliezen ze hun wendbaarheid,” zei hij, “en dan kan het binnen een paar uur aan de grond lopen.”

En Iljin kan ze niet goed volgen. “Sommigen lijken hun [transponder]apparaten te manipuleren … waardoor ze als het ware onzichtbaar worden”, zei hij.

Voor Iljin is het dus helemaal geen keuze. Europa moet zich aanpassen aan deze nieuwe realiteit.

“We weten uiteraard waar deze onderzeese kabels zich bevinden”, zei hij. “Daar hebben we ons op voorbereid.”