Europees commissaris Frans Timmermans: ‘Radicaal-rechts zal hoe langer hoe meer de natuur viseren’

Gepokt en gemazeld in de diplomatie en de gremia van de Nederlandse en Europese politiek, nam Frans Timmermans uiteindelijk plaats in de cockpit: hij was eerste vicevoorzitter in de Commissie-Juncker, waarvoor hij als onvermoeibaar oliemannetje optrad en de basis legde voor de Turkije-deal rond asielzoekers.

In de verkiezingen van 2019 was Timmermans de spitzenkandidaat van de sociaaldemocraten. Bij de gewoonlijke koehandel in de laatste rechte lijn greep hij naast de functie van Commissievoorzitter. En bleef hij schijnbaar met een troostprijs achter: een vuistdikke groene portefeuille. Hij verbaasde door in een recordtempo een ambitieus pakket klimaatmaatregelen door de Europese machinerie te jagen.

Nu heeft hij de aandacht verlegd naar natuur en biodiversiteit, en dus wil hij graag bijpraten over Maai Mei Niet. Timmermans – een polyglot, die naast Nederlands en Russisch nog vlot vier andere talen spreekt – heeft Franse letterkunde gestudeerd. Hij is dus bekend met de woorden van Voltaire

‘Il faut cultiver notre Jardin. In de tuin zitten kan ik af en toe nog wel, maar er zelf in werken is moeilijk, dan zou het snel versloffen. Wij hebben iemand die ons helpt. Hij snapt het niet, dat niet maaien, maar ik heb met hem een afspraak gemaakt: “Doe zoals de gemeente Tervuren, je maait een pad en de rest laat je staan.” Ik zie heel veel bloemen. En als wij met onze drie honden gaan wandelen, zíén we het park veranderen. Ik vind Maai Mei Niet een schitterend initiatief. Als een grasveld altijd zo glad als een voetbalveld is, zijn mensen niet bewust van de rijkdom die erin kan zitten.’

Klopt uw hart voor de natuur?

Frans Timmrmans: Man, ik vind het zo mooi. (veert recht, op zoek naar zijn gsm) In onze tuin hebben wij een betonnen bak waar water in staat. Na vier jaar stikt het er van de vissen, niemand weet waar ze vandaan komen. We hebben ook een kolonie kikkers. Geen exoten, kikkers van hier. Mede voor de kikkers heb ik een wat grotere lens gekocht voor mijn camera, want ze zijn schuw. (toont foto van een kikker op een ponton) Dat ding werkt op zonne-energie. Het brengt zuurstof in het water, en het is een veilige plek voor de kikkers, want zo kan de kat er niet bij. Mooi, hè? Amfibieën zijn gevoelig voor waterkwaliteit en luchtkwaliteit, ze zijn voor mij symbolisch.

U bent opgegroeid in Parijs, Rome, en Brussel. Kunt u de tuinen van uw jeugd omschrijven?

Timmermans: In Rome woonden we in een appartement in de stad, en in Parijs elf hoog langs de Périphérique: veel lawaai, maar geen tuin. (lacht) Hier, in Sint-Stevens-Woluwe, woonden we in een huis met een grotere tuin. Ik heb sterke herinneringen aan een schaapherder en een oude boerderij. Wij speelden ook veel in een bosje dat hoorde bij het militair vliegveld uit de Tweede Wereldoorlog. Daar vonden we af en toe wat Duitse legerspullen.

We moeten opletten met herinneringen, want die gaan met ons aan de haal, maar hebt u de natuurweelde zien afnemen?

Timmermans: Nee. De achteruitgang is radicaal en dramatisch, maar we merken het niet omdat het geleidelijk is gegaan. Al kun je de deplorabele toestand wel aflezen van de voorruit van je auto. Laatst, op de terugweg van een bezoek aan mijn kleinkinderen in Maastricht, zeiden mijn vrouw Irene en ik tegen elkaar: er zitten bijna geen insecten op de voorruit. Tien jaar geleden moest je in de zomer nog voortdurend de ruitensproeier gebruiken. Wat ook opvalt, nu ik erover nadenk: waar graan stond, stonden vroeger ook bloemen. Dat is weg.

Veel graansoorten hebben plaatsgemaakt voor mais, en een maisveld is een biodivers kerkhof: een van de redenen waarom akker- en weidevogels het lastig hebben.

Timmermans: Canadese ganzen doen het wel goed, voor hen hebben we een soort McDonald’s georganiseerd, met die uitgestrekte bemeste velden.

U werd in 2019 verkozen tot groenste politicus van Nederland. Nochtans was ecologie nooit uw domein. Hoe is dat in 2019 uit de lucht komen vallen?

Timmermans: Het was al vijf jaar eerder. Nadat Jean-Claude Juncker zijn Commissie had samengesteld, zat ik als zijn eerste vicevoorzitter in het Europees Parlement. Toen iemand tijdens het debat opmerkte dat Juncker Duurzaamheid was vergeten, keerde die zich naar mij: ‘Frans Timmermans gaat dat doen.’ (lacht) Dus ja, ik ben een redelijk late bekeerling. In 2014 zijn we begonnen met te kijken naar de duurzaamheidsdoelstellingen van de VN. Kort erna hebben we de wetgeving over wegwerpplastic vormgegeven.

Dat is de filosofische betekenis van Il faut cultiver son jardin: concrete actie is beter dan vage idealen.

Timmermans: Het is snel gegaan, ondanks de weerstand in dit huis. In een poging om de Britten aan boord te houden hielden we ons aan de lijn: big on big things, small on small things. Toen ik begon over plastic rietjes moest ik uitleggen dat dat geen small maar big things waren. Op voorhand werd gezegd dat mensen boos zouden zijn, want we maakten hun leven moeilijker. Maar ze pasten zich razendsnel aan en omarmden het idee. Die wetgeving is er in acht maanden doorgekomen, een wereldrecord voor Europese wetgeving.

De rietjes waren uw baby steps. Deze regeerperiode drukt u het gaspedaal in, met uw omvangrijke Green Deal.

Timmermans: Niemand mag ooit vergeten hoe beslissend de Fridays for Future zijn geweest. Dat scholieren zo’n enorme impact hadden, is heel inspirerend. Na de verkiezingen, bij de samenstelling van de Commissie en het opmaken van het programma, werd het idee van een Green Deal breed omarmd, ook door christendemocraten en liberalen. Ook, zo gaat dat in Europa, omdat de christendemocraten de toppositie hadden gekregen en de sociaaldemocraten op vlak van beleid gecompenseerd moesten worden. Maar Ursula (von der Leyen, Commissievoorzitter, nvdr) gelooft daar echt in, wat mijn leven een stuk makkelijker maakt.

Het luik klimaat van de Green Deal hebt u heel snel door het Europese doolhof geloodst. Heeft dat u verbaasd?

Timmermans: Zelfs de meest ambitieuze mensen hier in huis waren verrast. Maar ik denk dat het gevoel van urgentie rond de klimaatcrisis wereldwijd is toegenomen. En de oorlog heeft de noodzaak van de energietransitie, het draaipunt van de Deal, versterkt.

Dezer dagen brengt u uw natuurherstelwet aan de man in het Europees Parlement en bij de Raad. Wat staat er in die wet?

Timmermans: In 2022 hebben alle lidstaten op de biodiversiteitstop in Montreal afgesproken dat ze de natuur beter zullen beschermen. Dat kwam geen dag te vroeg, want we dreigen 1 miljoen soorten te verliezen. Met de natuurherstelwet vragen we aan lidstaten om plannen te maken om een verdere verslechtering van de natuur te voorkomen. En om haar de kans te geven te herstellen. Want het mooie van natuur is – dat zie je ook bij Maai Mei Niet – dat het razendsnel gaat als je haar met rust laat of een klein handje helpt. De verwarring die nu is ontstaan – vooral in dichtbevolkte gebieden, zoals Nederland en Vlaanderen – is dat natuurherstel hetzelfde is als natuurbescherming.

Het frame van de tegenstanders: Timmermans wil Europa uitroepen tot één groot natuurreservaat waar je niets meer mag doen.

Timmermans: Onzin, natuurlijk. Want natuurherstel gaat perfect samen met economische activiteit, waaronder landbouw, en bouwbehoeften. Is het niet frappant dat de Europese koepel van hernieuwbare energiebedrijven pleit voor de natuurherstelwet? Zij zeggen: dat geeft ons de kans om een alliantie aan te gaan met natuurbeschermers die nu nog aarzelen over zonnepanelen en windmolens. Sommige politici zeggen dat ze door de natuurherstelwet geen windmolenpark meer kunnen bouwen in de Noordzee, maar is dat ook niet waar: in de Noordzee herstelt de natuur zich heel goed rond windmolenparken.

Natuur wordt breed opgevat in de wet. Dat gaat over de zee en rivieren. Over bossen, maar ook over steden.

Timmermans: Als je in steden een paar tegels weghaalt voor groen, zie je meteen resultaat.

Je moet al je best doen om de voordelen van natuurherstel niet te zien. Heeft de bocht van de Belgische premier Alexander De Croo (Open VLD) u verrast?

Timmermans: Ach, op een gegeven moment kwam er een cascade van leidende politici die zeiden: misschien moeten we even pauzeren. Eerst Emmanuel Macron, dan Von der Leyen. En nu dus ook De Croo. Ik weet dat zowel Macron als Von der Leyen toekomstige wetgeving bedoelde, niet de wetgeving die we nu al behandelen.

Wat betreft De Croo: hij en zijn regering zijn heel ambitieus op vlak van klimaat. En als je A zegt, moet je B zeggen. Want klimaat en natuurherstel zijn zo hard met elkaar vervlochten. Verder ben ik de eerste om tegen de Belgische regering te zeggen: wij willen heel goed kijken naar jullie specifieke problemen, zoals de bevolkingsdichtheid. Onze ambtenaren zitten nu al rond de tafel met hun ambtenaren om te kijken waar de zorgen zitten.

De Croo diepte het slapste argument uit the populist playbook op: hij verweet u in een Europese bubbel te zitten.

Timmermans: Als de inhoudelijke argumenten op zijn, komen de persoonlijke aanvallen, dat weet ik uit ervaring. Maar ik heb de afgelopen vier jaar heel positief samengewerkt met de Belgische regeringen. Ik ben ervan overtuigd dat we er samen uitkomen.

De Croo is om electorale redenen een pad ingeslagen waar hij moeilijk weer van kan afwijken.

Timmermans: Maar hij geeft ook leiding aan een regering waar, voor zover ik weet, genuanceerder wordt gedacht. Nogmaals: de zorgen van de Belgische regering zijn legitiem. Ik vind het alleen voorbarig om te concluderen dat we een pauze moeten nemen. Ik ben er ten diepste van overtuigd: hoe langer je wacht, hoe moeilijker en duurder het wordt. Ik herhaal: ik sta open voor onderhandelingen. Het enige waar ik niet mee om kan, zijn mensen die weglopen van tafel, zoals de christendemocraten.

U zei het al: sinds de overstromingen van 2021 en de onzalige zomer van vorig jaar is er geen ontkennen meer aan de klimaatverandering. Als het over natuur gaat, is die sense of urgency blijkbaar minder groot.

Timmermans: We zijn er tot nu onvoldoende in geslaagd om iedereen ervan te overtuigen dat de twee onlosmakelijk verbonden zijn. We halen de klimaatdoelstellingen niet als de natuur niet gezond is.

Dat is toch raar? Rachel Carson schreef meer dan zestig jaar geleden Silent Spring, zowat het begin van de milieubeweging. We hebben zure regen gehad, het gat in de ozonlaag gedicht en er komen geen gele rookpluimen meer uit schoorstenen. Dat zit toch in ons collectief geheugen?

Timmermans: In Nederland hoor je tegenstanders weleens zeggen: ‘O, maar bij mij in de stal zitten heel veel vogels!’ Of: ‘Kijk: de steur is terug in de Maas, waar zeur je over?’ Maar de kwetsbaarheid van de natuur zit in kleine dingen. Insecten. De bestuivers die verdwijnen. Het land dat verdroogt en de flora die verschraalt, dat is veel minder zichtbaar. En een deel van de kentering in de publieke opinie wordt veroorzaakt door de in mijn ogen treurige, valse tegenstelling die wordt gecreëerd tussen boeren en natuur.

Denken veel mensen niet: wat maakt het uit als we onderweg een aantal soorten kwijtraken, zolang wij er maar op vooruitgaan?

Timmermans: We moeten als mensen herontdekken dat wij ook maar een van de soorten zijn. De illusie dat we boven de soorten staan, moet eraan. Ons lot is verbonden met de bij – zonder bestuivers is een deel van de landbouw ten dode opgeschreven. Voor gewassen die sinds de Romeinen in Zuid-Frankrijk werden geteeld, is het nu al te warm. De allereerste wijnboer in Maastricht, Apostelhoeve, heeft altijd de Müller-Thurgau gebruikt. Die Duitse druif redt het niet meer, omdat we nu het klimaat van de Bourgogne hebben.

In 2019 zei u dat 70 procent van de Europeanen een kordate aanpak van de biodiversiteitscrisis genegen was.

Timmermans: Dat ging over de wetgeving die toen al bestond. Juncker wilde minder wetgeving, en toen hebben we een breed onderzoek gedaan. Daaruit bleek dat een overweldigende meerderheid van de Europeanen zei: blijf af van de natuur. Dat was voor mij een heerlijk moment. Want ik kon zeggen tegen Juncker: de mensen willen dat we het zo laten.

Maar nu…

Timmermans: Nu is het anders, denk ik. Als je zegt, zoals meneer Norbert Lins (CDU) en mevrouw Esther de Lange (CDA) in het Europees Parlement, dat we honger zullen lijden, raak je mensen in hun reptielenbrein. In onze samenleving is het overheersende gevoel toch een gevoel van onzekerheid? Ik vind dat je die onzekerheid als politicus niet mag negeren, maar ik vind het onverantwoordelijk als je ze aanspoort. Wetenschappers zijn daar duidelijk over: er is geen enkele aanwijzing dat we met voedseltekorten te maken krijgen. Onze landbouw stáát onder druk, maar dat heeft te maken met verdroging door de klimaatverandering, met het overmatig gebruik van kunstmatige meststoffen en pesticiden en met intensieve monocultuur.

U had het over de valse tegenstelling tussen landbouw en natuur: die wordt natuurlijk aangewakkerd door de lobbymachine. Tv-maker Arjen Lubach heeft in Nederland haarfijn getoond dat grote veevoederproducenten veel geld investeren in communicatiestrategieën. Maar als iemand het moet uitleggen duwen ze een ontwapenende kleine, krasselende boer de televisiestudio’s in.

Timmermans: We zijn er onvoldoende in geslaagd om de boeren ervan te overtuigen dat we aan hun kant staan – dat verwijt ik mezelf. Maar dat komt omdat tussen de boeren en ons bepaalde organisaties staan die mij afschilderen als de ultieme vijand. Zoals de Coldiretti in Italië die mij the enemy of the people noemt.

U laat uw slaap er toch niet voor?

Timmermans: Ik vind het niet leuk – wie wel? – maar ik denk dan opnieuw: wie persoonlijke aanvallen nodig heeft, heeft geen inhoudelijke argumenten. Als we willen slagen moeten we de boeren kunnen overtuigen: wij kunnen jullie helpen om een duurzame toekomst op te bouwen. Want wie zijn de grootste slachtoffers van de klimaatverandering? Kleine boeren natuurlijk.

Er zijn ook fondsen om boeren te ondersteunen als ze willen overschakelen naar een duurzame manier van werken.

Timmermans: Er zit 387 miljard euro in het gemeenschappelijk landbouwbeleid. Wij hebben een breed hervormingsplan op tafel gelegd, fom Farm to Fork – van boer tot bord. Want je moet de hele keten aanpakken. Landbouwers moeten ook faire prijzen krijgen van de supermarkten. Als ik met Bill Gates praat over de energietransitie, zegt hij dat we het pas halen als we van de green premium afraken: het prijsverschil tussen hernieuwbare en traditionele energie. Bij voeding betalen we die premie ook. Wij kopen thuis per definitie alleen biologisch, wij kunnen ons dat veroorloven. Maar toen ik laatst in de Carrefour bij de citroenen stond, kon ik voor hetzelfde bedrag twee biologische citroenen kopen of zes gewone. Dat prijsverschil moet omlaag.

In algemene termen is kleinschalige landbouw toch te verkiezen boven intensieve agro-industrie.

Timmermans: In ieder geval kunnen we niet verder doorgaan met nog intensievere landbouw. In de akkerbouw is het nog te doen als je met de nieuwste technologie werkt, die heel precies de exacte hoeveelheden water, mest en pesticiden toedient en geen druppel meer. De technologie bestaat, zo duur is dat niet meer, dat kan met zo’n telefoon en een satellietverbinding. Jonge boeren weten dat en die kunnen dat ook. Het probleem zit, zeker in Nederland en Vlaanderen, bij de veeteelt. Daar zul je toch echt keuzes moeten maken op de langere termijn.

U wilt dat boeren tegen 2030 50 procent minder pesticiden gebruiken.

Timmermans: Niet elke boerderij moet de helft minder gebruiken, we willen het gebruik in de Unie halveren. Per land verschilt dat tussen de 35 en 65 procent. Maar ook hier zijn er toegankelijke alternatieven. En we moeten het breder aanpakken, we moeten iets aan de verdroging doen en ik ben helemaal niet tegen het ontwikkelen van nieuwe gewassen die minder pesticiden nodig hebben. Ik ben bereid om te praten over alles. Maar ik zou het een bewijs van integriteit vinden als men zou ophouden te beweren dat het gaat om honger of geen honger.

Zoals de christendemocraten nu doen.

Timmermans: Ik vraag heel oprecht om daarmee te stoppen, je maakt mensen onnodig ongerust over iets wat totaal geen dreiging is. In Centraal- en Oost-Europa – de ironie ligt er vuistdik op, maar het is ook triest – schreeuwt men nu om steun omdat er veel te veel graan uit Oekraïne op de markt komt. Na de oorlog is men er gaan speculeren met graan, en nu hebben ze overschotten. En dan zou de belastingbetaler daarvoor moeten opdraaien?

Het is makkelijk om mensen bang te maken in deze tijd, het is veel moeilijker om ze hoop te geven. Ik ben ook bang voor de klimaatcrisis, maar ik weet dat we het nog kunnen keren. Maar het zal niet vanzelf gaan en het zal pijnlijk zijn. Wij zijn in Nederland altijd zo trots op onze grootouders die na de Tweede Wereldoorlog de puinhopen hebben heropgebouwd. Dat deden ze niet voor zichzelf, maar voor ons. Waarom nemen wij niet dezelfde houding aan?

Good ancestorship kun je naar christendemocratische waarden vertalen als rentmeesterschap. Toen Sammy Mahdi voorzitter was van de CD&V -jongerenafdeling noemde hij dat de hoeksteen van zijn ideologie. Nu is hij mee stokebrand door de natuur te reduceren tot ‘drie bomen en een vleermuis’.

Timmermans: Toen ik gisteren over het ‘goede voorouderschap’ sprak tijdens een debat aan de TU Delft, zei iemand: ‘Dat is heel conservatief’. Dat interesseert mij dus niet. We leven in een samenleving die grotendeels post-ideologisch is, wat niet wil zeggen dat de samenleving niet idealistisch kan zijn. Dat merkte ik gisteren ook: jongeren denken niet links of rechts, ze denken in termen van oplossingen.

Toch is natuur inzet van een stellingenoorlog tussen links en rechts. In Andalusië, bijvoorbeeld, wil de rechtse regionale regering illegale boorputten regulariseren, ook al is het fabelachtige Parque de Doñana er al heel slecht aan toe. Dat is een oorlogsverklaring aan het adres van de linkse regering in Madrid.

Timmermans: Doñana is enorm belangrijk voor Spanje en Europa maar het staat onder druk. Wij hebben al lang een ingebrekestelling lopen, de recente politieke schermutseling komt daarbovenop.

Ik zie zeker bij radicaal-rechts een poging om klimaat en natuur voorwerp te maken van de cultuuroorlog. Dan krijg je dat soort verwijten: het is een religie. Ik ken een Vlaamse politica die mij voortdurend een klimaatpaus noemt. Terwijl alles wat wij doen gebaseerd is op feiten en wetenschap. In mijn historische ervaring hoort het ontkennen van feiten juist meer bij religie. Respect tonen voor de wetenschap, dat is wat wij doen.

Tot nu toe richtte de woede zich tegen woke – terwijl ook Bart De Wever (N-VA) niet kan zeggen wat woke is. Maar als dat niet werkt, vrees ik dat ze hoe langer meer de natuur zullen viseren. Als sociaaldemocraat weet ik dat wij verkiezingen kunnen winnen maar ook dat we ze kunnen verliezen, en dan denken we altijd dat we niet radicaal genoeg waren. Dat zie ik nu bij de christendemocraten. Terwijl de meeste mensen intuïtief in het midden zitten. Je kunt niet een verkiezing winnen als je niet ook een deel van het midden aan je weet te binden. Wie wegloopt uit het midden heeft even het gevoel dat hij kan meeliften met de extremen, maar dat meeliften leidt alleen maar tot grotere extremen. Ik hoop dat meneer De Wever dat gezien heeft bij de laatste verkiezingen. Maar ik heb niet de indruk dat het zo is.