Indignatie redactie 
Tussen de privacy-activisten, hooligans en complotdenkers duiken bij Viruswaarheid-demonstraties ook mensen op die aan radicaal rechtse organisaties gelinkt zijn. Wat maken de coronasceptische ideeën interessant voor ultrarechts, en vice versa?
Willem Engel, dansleraar en voorman van de corona-sceptische beweging, kreeg de afgelopen maanden soms tientallen, soms honderden, en soms een paar duizend mensen op de been: zijn medestanders en hij willen een streep door de coronamaatregelen in Nederland, zo verkondigen de spandoeken, de Viruswaarheid-website en de sprekers op Viruswaarheid-demonstraties. Maar zo helder als de wens van Viruswaarheid is, zo diffuus is het gezelschap dat die boodschap steunt en op de manifestaties afkomt.
Dat ziet Jelle van Buuren, universitair docent en onderzoeker naar extremistische groeperingen en complotdenkers aan de Universiteit van Leiden. “Wat je op dit moment ziet, is een eclectisch protest van groepjes met eigen angsten en ideeën, die samenklonteren op het thema corona.” Behalve een groep voor wie de huidige coronacrisis de eerste (en de enige) reden is om de straat op te gaan, sluiten veel mensen zich aan die – om wat voor reden dan ook – al boos wáren.
VERSCHILLENDE ANGSTEN, GEDEELDE VIJAND
Die boosheid kan over van alles gaan. Coronasceptici vinden elkaar in het wantrouwen jegens de overheid, de wetenschap, de media, of ‘het systeem’, zegt Van Buuren. Zo zijn er mensen aangesloten die zich hardmaken tegen de uitrol van het 5G-netwerk voor mobiel dataverkeer, en mensen die fel gekant zijn tegen vaccineren. Voor die laatste groep is het coronavaccin vanzelfsprekend een belangrijk strijdpunt. Maar ook boeren, hooligans en leden van extreemrechtse groeperingen als Pegida en Proud Boys Nederland lieten zich het afgelopen halfjaar zien.
Van Buuren ziet onder de sceptici een tweedeling in het denken over het coronavirus: “Een deel van hen is bijvoorbeeld bezorgd over het instorten van de economie door de coronamaatregelen, of het verlies aan privacy onder de coronaspoedwet. Een ander deel ziet in het optreden van de overheid bevestiging van een complot van de heersende klasse. Het coronavirus zou de wereld in zijn geholpen door ‘Big Pharma’, Bill Gates of salafisten. Instanties als het RIVM en de Wereldgezondheidsorganisatie zitten volgens hen allemaal in het complot. De wetenschappelijke onzekerheid rond het virus en de soms onduidelijke en tegenstrijdige communicatie, vormen een rijke voedingsbodem voor zulke scepsis.”
Ook voorman van Viruswaanzin (dat later werd omgedoopt tot Viruswaarheid) Willem Engel kan als een complotdenker worden beschouwd met zijn uitspraken over ‘de geheime politieke agenda waarmee de regering grondrechten ondermijnt en de greep op burgers vergroot’, ‘samenwerking van overheid en RIVM om bepaalde verhalen uit de publiciteit te houden’, ‘het uitrollen van een bepaalde agenda door de media’ en vervalsing van wetenschappelijke studies.
Dat veel mensen zijn boodschap aansprekend vinden, is eigenlijk niet zo verrassend. Veel Nederlanders geloven namelijk in meer of mindere mate in een complottheorie: in mei concludeerde Ipsos nog dat 15 procent van de Nederlanders gelooft dat het coronavirus een biologisch wapen is, afkomstig uit een laboratorium. En dat is nog maar één theorie.
KINDERJACHT IN DE KONINKLIJKE BOSSEN
Hij zegt het echt.
Thierry Baudet en FvD steunen Willem Engel en zijn “strijd”.
Echt onbestaanbaar dat extreme complotdenkers als Willem Engel gehoor krijgen in het Nederlandse parlement.
Bizar!
— Wouter van Dis (@WoutervanDis) August 20, 2020
Niet zelden gaan de coronacomplotten naadloos over in (extreem)rechts gedachtegoed. Zo steunt Forum voor Democratie de corona-sceptische beweging ‘achter de schermen’. Publicist Tom Zwitser, die bekendstaat om zijn extreemrechtse ideeën en tot de entourage van FvD-leider Thierry Baudet wordt gerekend, gaat op zijn YouTubekanaal Blue Tiger Studio (een verlengstuk van zijn rechtse uitgeverij Blauwe Tijger) in gesprek met coronacompletdenkers: de filmpjes krijgen tienduizenden views.
Populair in extreemrechtse kringen is de samenzweringstheorie ‘QAnon’, over een complot van een elite die onderdeel is van een pedofielennetwerk dat uit is op macht om ongestraft kinderen te kunnen misbruiken en hun bloed te drinken. Onder meer Hillary Clinton en Barack Obama zouden deel uitmaken van dat netwerk, en president Trump is opgestaan als de tegenmacht van het kwade.
De theorie doet denken aan het bloedsprookje, het oude verhaal (dat sinds de Middeleeuwen regelmatig opduikt) dat joden ervan beschuldigt kinderen te vermoorden en te ontvoeren voor hun religieuze (seksuele) rituelen. Daarom beschouwen sommigen QAnon ook als antisemitisch.
Ook rapper en corona-ontkenner Lange Frans doet in zijn podcasts verwijzingen naar QAnon. Vooral op zijn aflevering met ‘graancirkelspecialist’ en complotdenker Janet Ossenbaard reageerden velen verbijsterd: openlijk bespreken de twee een aanslag op premier Rutte in de uitzending. Ze praten vaag over een netwerk van mensen dat op kinderen jaagt en vele slachtoffers maakt, bijvoorbeeld in ‘de bossen die eigendom zijn van het Nederlandse Koningshuis’.
Ook onder demonstranten van Viruswaarheid zien we hints naar QAnon terug: de uitspraak ‘where we go one, we go all’, die QAnon-aanhangers gebruiken, is bijvoorbeeld te zien op spandoeken tijdens protesten. Daarnaast doen de vergelijkingen die Engel in de media trekt met de Tweede Wereldoorlog veel stof opwaaien: zo zou het dragen van een mondkapje volgens hem vergelijkbaar zijn met het dragen van de Jodenster.
MAATSCHAPPELIJK ONGENOEGEN ALS SPRINGPLANK
Begrijpen welke plek extreemrechts gedachtengoed inneemt binnen de corona-sceptische beweging is niet makkelijk, stelt Willem Wagenaar, die bij de Anne Frank Stichting onderzoek doet naar rechtsextremisme. “Enerzijds zijn er mensen die een extreemrechtse overtuiging hebben, zoals mensen van de bekende, extreemrechtse groepen Pegida, Voorpost en Proud Boys, of leden van de sinds enkele jaren opkomende alt-rightbewegingen zoals Erkenbrand. Daarnaast zijn er mensen die in complotten geloven. Twee verschillende groepen die we allebei zien bij de bijeenkomsten van Viruswaarheid.”
Maar in een aantal gevallen is er overlap. “Er zijn rechtsextremisten die ook geloven in de complotten die onder meer door coronasceptici worden gedeeld. Toch maakt dat van die theorieën nog geen extreemrechtse complottheorieën. Anders gezegd: er zijn weinig complottheorieën die je het stempel extreemrechts kan geven. De enige moderne uitzondering is volgens mij de ‘omvolkingstheorie’, naast de klassieke rassenwaan van de nazi’s. Maar voor zover ik het in beeld heb, komen die theorieën niet terug binnen het coronadebat.”
Voor wie al in complotten gelooft, is de link met de coronacrisis in elk geval snel gelegd: het coronabeleid is een manier van de elite om het volk in zijn greep te houden, het coronavirus is een verzinsel of – als het al bestaat – juist een machtig wapen. Voor de klassiekere extreemrechtse groepen is een deel van de verklaring misschien een algehele afkeer tegen de maatschappij en de regering. Het afzetten tegen de coronamaatregelen past in deze manier van denken.
En er is nog een andere verklaring voor de aanwezigheid van rechtsextremisten in de gelederen van de coronasceptici, zegt Van Buuren: “Rechtse groepen gebruiken maatschappelijk ongenoegen als een springplank. Je zag dat bij demonstraties voor het behoud van zwarte piet, tijdens de protesten tegen de komst van asielzoekers in 2015 en bij de boerenprotesten. Binnen extreemrechts heerst altijd opportunisme: kunnen we mensen die boos zijn, binnenhalen? Ze denken dat mensen die bang en verontwaardigd zijn en te hoop lopen tegen het systeem, mogelijk vatbaar zijn voor de politieke ideeën van extreemrechts.”
Van Buuren betwijfelt of extreemrechts op deze manier ook echt voet aan de grond zal krijgen. “Je ziet dat het klassieke rechtsextremisme, het neonazisme, in Nederland weinig aanhang heeft. De afkeer is hier sinds de oorlog te groot, doordat altijd de nadruk lag op wat de nazi’s hebben aangericht in de Tweede Wereldoorlog. In tegenstelling tot in Duitsland en de VS, waar het eigenlijk nooit is weggeweest, en tijden van crisis altijd extra aantrekkingskracht genereren voor dat soort groepen. Kijk maar naar de bestorming van de Reichstag in Berlijn door tienduizenden demonstranten in Berlijn eind augustus, sommigen zwaaiend met vlaggen uit de nazitijd.”
https://youtu.be/_bAMcgxMeKc
GEVAAR VOOR DE DEMOCRATIE
Wagenaar plaatst daarbij een kanttekening. “De weerstand tegen neonazisme in ons land is altijd groot geweest: extreemrechts werd sinds 1945 met wantrouwen en isolatie bejegend, kon politiek en maatschappelijk niet functioneren. Toch lijkt die weerstand nu af te nemen. Vroeger wilde geen organisatie iets met ze te maken hebben; die tijd lijkt voorbij. Je ziet deze groeperingen af en toe opduiken bij protesten, zoals bij de boeren en de Gele Hesjes.
Ook lijkt openlijk flirten met extreemrechts gedachtengoed minder taboe, zoals sommige aanhangers van Viruswaanzin doen. Ik heb hier geen verklaring voor, behalve dat sinds Pim Fortuyn de tijdgeest is veranderd en dat de Tweede Wereldoorlog steeds langer geleden is.”
Hoe zorgelijk deze ontwikkeling is, is moeilijk te zeggen, denkt Wagenaar. “Aan de ene kant hebben we het over een politieke stroming. En zolang die zich aan de wet houdt, heeft die bestaansrecht. De geweldsdreiging die ervan uitgaat is de afgelopen jaren klein en nauwelijks gegroeid, ziet de AIVD, afgezien van mogelijk radicaliserende individuen.” Maar extreemrechts heeft ook ondemocratische, totalitaire en racistische elementen.
Het gevaar voor de samenleving zit waarschijnlijk dan ook meer in die hoek, zegt Wagenaar: de democratie kan langs de democratische weg om zeep geholpen worden. Als de aanhang voor extreemrechts groeit, wordt dat gevaar groter. Ook het kabinet ziet dit: op dit moment ligt er een wetsvoorstel bij de Kamer om antidemocratische politieke partijen aan banden te leggen.
Toch benadrukken Van Buuren en Wagenaar dat het ook binnen Viruswaarheid maar een kleine groep rechtsextremisten betreft. De meeste mensen moeten daar niets hebben van ultrarechts. De zorgen van veel mensen zijn begrijpelijk en zijn op sommige punten zelfs legitiem, vindt Van Buuren. En kritische noten zijn goed voor de democratie. “Deze mensen kunnen niet zomaar terzijde geschoven worden als complotgekkies. Ook aan de stemmen van mensen die bezorgd zijn over de coronamaatregelen moeten bestuurders en politici aandacht besteden. Maar de lijn tussen kritisch denken en wantrouwen jegens het systeem dat omslaat in complotdenken – misschien wel extreemrechts complotdenken – is dun.”
