Anti-vax: typisch iets van de westerse wereld met name de rijke landen

Het is een zeer opvallend verschijnsel. De anti-vax beweging is in hoofdzaak een zaak van rijke landen. In het Zuiden van deze planeet bestaat ze nauwelijks, behalve in die landen waar de evangelische kerken – de Pinksterbeweging vooral – zeer sterk staan: sommige Afrikaanse landen en Brazilië. In Azië en Latijns-Amerika kijkt men zeer verbaasd op van die waanzin in Europa en de V.S. Ze zijn er maar wat blij dat er vaccins beschikbaar zijn. Alsof de rationaliteit vandaag uit het Zuiden komt!

Een tweede opvallend iets is dat anti-vaxxers zich vooral aan de rechterzijde van het politieke spectrum bevinden.

In de V.S. is er een opmerkelijke correlatie met de Republikeinse partij en, alweer, met evangelische kerken. De vaccinatiegraad is het laagst waar Donald Trump in november 2020 een overwinning binnen haalde! Hoe meer stemmen Trump haalde, hoe minder mensen er gevaccineerd zijn!

In Duitsland is er een sterke correlatie tussen de infectiegraad en het succes van de extreem-rechtse partij ‘Alternative für Deutschland’. Volgens onderzoek stemt ongeveer de helft van de anti-vaxxers voor AfD. Zelfs met inachtname van andere factoren zoals de leeftijd en de opleidingsgraad van de bevolking, blijft het verband tussen uiterst rechts en de infectiegraad – en dus het gebrek aan vaccinatie – tot na de komma te kloppen!

Niet alleen maar rechts

Gelukkig kunnen we stellen dat de anti-vaxbeweging in de rijke landen weliswaar een zeer luide stem heeft maar toch een kleine minderheid vormt. In Europa zijn het de Duitstalige landen – Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland – waar de meeste niet-gevaccineerden te vinden zijn. Maar voor de hele Europese Unie is toch meer dan 60 % van de bevolking boven de twaalf jaar volledig gevaccineerd.

De verklaring voor die tegenstand komt niet alleen van rechts, zoals ik vorige week in een artikel naar aanleiding van de dood van Pierre Rabhi al kon aangeven. En gelet op de vele reacties op dat artikel wil ik er hier wat dieper op ingaan. Waar komt die anti-wetenschappelijke houding vandaan?

De ‘groene’ invloed (waarmee niet de politieke partij wordt bedoeld, maar wel enkele individuen die zich tot de ecologie bekennen) komt op de eerste plaats. Het geloof en vertrouwen in alles wat ‘natuurlijk’ is – onze ‘natuurlijke’ immuniteit – is typisch voor een groene beweging, en dan vooral voor die tak van de beweging die eerder naar rechts dan naar links kijkt of weigert het verschil tussen beide te zien. De vele betogingen die werden georganiseerd in West-Europa tegen het overheidsbeleid en tegen de COVID Safe Pass en mogelijke verplichte vaccins, waren telkens zwaar beïnvloed door rechts maar met tegelijk een sterke input van groen. Die groen-rechtse flank heeft altijd bestaan en was sterk aanwezig in de eerste helft van de 20^ste eeuw met invloed op de nazi-ideologie. Het is een fundamentalistische ecologie die radikaal anti-humanistisch, anti-egalitair en anti-individualistisch is en inderdaad makkelijk afglijdt naar eco-fascisme.

Vanuit een ‘natuurlijke selectie’ filosofie wil men het virus zijn gang laten gaan, vaccins en sociale maatregelen zijn overbodig, corona is niet meer dan een griepje en zal vanzelf weer verdwijnen. Om té veel doden te vermijden moet de mens met een gezonde voeding en gezond leven zijn natuurlijke immuniteit zien te versterken.

Een tweede element van verklaring is zonder meer het postmoderne en vooral het anti-moderne denken, van links en van rechts. Het antimoderne denken van Gandhi of van de Iraanse ayatollahs is makkelijker te plaatsen dan dat van enkele grote progressieve intellectuelen van de 21^ste eeuw voor wie de moderniteit zowat de bron van alle kwaad in onze samenlevingen is. Wat met die moderniteit precies wordt bedoeld – het verlichtingsdenken of de modernisering van het ontwikkelingsproject van na de tweede wereldoorlog – is niet altijd even duidelijk, hoewel dit toch bepalend kan zijn voor een evaluatie. Maar de kern van dat denken, het in twijfel trekken van de ‘westerse’ rationaliteit, het aanklagen van de epistemicide van de kolonisering en meer in het algemeen het relativeren van elke waarheid en het afwijzen van grote verhalen kan niet anders dan gevolgen hebben voor het vertrouwen in wat wetenschappers te zeggen hebben.

De kritiek op de moderniteit en op de rationaliteit was uiteraard meer dan welkom en noodzakelijk, want er is behoorlijk wat onheil aangericht in de hele wereld vanuit een besef van superioriteit en vanuit een beschavingsdrang. Het gaat er dus helemaal niet om die af te wijzen, wel om erop te wijzen dat ook die kritische waarheden nooit absoluut kunnen zijn en niet moeten leiden tot het radikaal verwerpen van een in wezen emanciperende filosofie. Wetenschappers hebben vandaag de dag een bijzonder belangrijke opdracht en hebben de samenleving in deze pandemie ook goed geholpen, met vaccins op de eerste plaats, met informatie op de tweede plaats. Maar precies omdat zowel een deel van de traditionele rechterzijde als nu ook van de linkerzijde de relativiteit van wetenschappelijke kennis in de verf zetten, was het makkelijk om de stroom van alle ‘fake truths’ te laten aanzwellen. Dit heeft ook te maken met de evolutie die Foucault al aangaf: de verdwijnende band tussen woorden en dingen. Er wordt niet langer verwacht dat je met rationele argumenten tracht te bewijzen wat je zegt, de woorden alleen volstaan om eender wat voor leugen in het debat te gooien. Woorden staan dan op zichzelf en verwijzen niet langer naar een achterliggende realiteit.

Nog makkelijker te verklaren is de zuiver individuele opvatting over ‘vrijheid’ die in het debat werd gegooid. Mijn lichaam is mijn vrijheid, daar mag niemand anders over beslissen. Natuurlijk zijn de voorbeelden van beleid die deze stelling ontkrachten zeer talrijk. De overheid heeft heel wat regels die het zelfbeschikkingsrecht over je lichaam beperken, abortus en euthanasie zijn er de duidelijkste voorbeelden van. Bovendien kan vrijheid uiteraard nooit reëel zijn als ze de vrijheid van anderen in het gedrang brengt. Als ik me niet laat vaccineren kan ik het virus makkelijker binnen krijgen én makkelijker doorgeven aan anderen die misschien minder resistent zijn dan ik. Zeker voor het zorgpersoneel van ziekenhuizen is dit een zwaar doorwegend argument. Maar die redenering mocht niet baten. En het kan niet anders of de invloed van dertig tot veertig jaar neoliberalisme waarmee elke aandacht voor het collectieve overboord werd gegooid, laat hier zijn nefaste invloed gelden.  Mensen moet een keuze worden geboden, niet of ze een vast gegarandeerd pensioen van de overheid willen krijgen of niet, wel bij welk particulier pensioenfonds ze willen aansluiten. Zich organiseren, samenwerken, opkomen voor je rechten, het werd in de vuilnisbak van de geschiedenis gegooid. Het heeft geleid tot een atomisering van de samenleving en een verzwakking van de grote sociale bewegingen, zoals de vakbonden. Zoals Thatcher destijds zei: there is no such thing as society, there are only individuals and families. Ik en alleen ik beslis of ik een vaccin wil of niet. Het is in de particuliere sfeer dat dan alweer gezocht wordt naar ‘verbondenheid’ en ‘solidariteit’, met buren, met vrienden. De structurele solidariteit van de sociale zekerheid is achterhaald.

Tenslotte is er een algemeen wantrouwen in alles wat politiek betreft. Politieke partijen en regeringen worden alsmaar meer beschouwd als vertegenwoordigers van mensen en groepen die hun beloften nooit nakomen. Hierin zit zeker een kern van waarheid, ze moeten tenslotte verkozen worden en zullen dat trachten te doen met mooie verhalen vol aantrekkelijke beloften. Dat er nadien weinig van terecht komt is echter niet noodzakelijk een vorm van bedrog, maar van werkelijkheidsgehalte. Regeringen moeten leven binnen de krachtsverhoudingen die er zijn, en zijn helemaal niet zo oppermachtig als de theorie laat uitschijnen. Bovendien zijn er vaak coalitieregeringen waarin ieder iets moet geven en iets moet krijgen. Beloften zullen dus nooit helemaal worden ingelost. Tel daarbij het feit dat regeringen vaak zelf hun machteloosheid ten toon spreiden, om vooral niets te moeten doen op economisch vlak, tegen multinationals. Vandaar het groeiende wantrouwen. Soms is dit ook direct aanwijsbaar, wanneer een overheid inderdaad de bevolking om de tuin heeft geleid. Dit is het geval in de Franse Caraïben bijvoorbeeld waar decennialang een pesticide is gebruik in de bananenteelt die duidelijk kankerverwekkend is. De grote meerderheid van de bevolking én het drinkwater werden er door besmet. Het vertrouwen in de overheid is er helemaal zoek.

Ik vermoed dat geen enkele anti-vaxxer zich voor honderd procent in één van deze vier verklaringen zal herkennen. Alles speelt overal een klein beetje een rol. Maar het zijn vier grondstromen die de democratie en het samenleven in gevaar brengen. Er is dan niet eens een groot complot nodig, type ‘ReSet’ van het Wereld Economisch Forum in Davos, er moet niet in eerste instantie gezocht worden naar het antisemitisme (de dragers van een gele ster in de betogingen zijn echte outsiders). We moeten ons minder zorgen maken over zij die schreeuwen dat we in een dictatuur leven, dan over die dagelijkse, langzame erosie van ons vermogen om samen te leven, te discussiëren, te streven naar genezing, vertrouwen in overheid en wetenschap te bevorderen.

Een tegenverhaal?

Pandemies zijn van alle tijden. We weten niet waar COVID vandaan komt. Met alles wat deze pandemie heeft laten zien in termen van de gebrekkige bescherming van de volksgezondheid, en zeker in termen van politiek-filosofische ontwikkelingen, kan rustig worden gesteld dat onze huidige samenleving ziek is.

De grote verwarring van het moment speelt enkel in het voordeel van extreem-rechts dat niet aarzelt om zijn ‘waarheden’ op tafel te gooien. De pandemie is als een soord Paard van Troje voor een uiterst-)rechtse ideologie, schrijft The Economist. De Franse presidentskandidaat Zemmour kan rustig over de ‘omvolking’ spreken en over de islamisering van de samenleving, over het gevaar van migratie. Hij heeft geen enkele behoefte aan cijfers en aan argumenten. Ondertussen verdrinken mensen in de Middellandse Zee en in het Kanaal, ondertussen worden in Griekenland, Belarus en Mexico muren opgetrokken en worden mensen mishandeld in een barkoude winter. Miljoenen mensen lijden honger en hebben geen toegang tot vaccins en enige gezondheidszorg. Anderen maken zich zorgen over een geannuleerde citytrip of het maskertje voor de kinderen. Mijn vrijheid? Mijn keuze?

Er is geen tegenverhaal. Een verhaal dat vertrekt vanuit een afwijzen van de moderniteit kan de rechtse trend en de grote verwarring enkel versterken. Wat nodig is, is een verhaal over emancipatie, over respect, over bescherming, over mensenrechten, over democratie, over rationaliteit, enkel dat kan ons redden en weer samen brengen. Sapere aude: niet enkel wetenschap, maar ook de kennis van anderen, het besef van veelheid, diversiteit en universalisme zullen moeten versterkt worden. Samen leven is nooit eenvoudig, maar we hebben instrumenten die het mogelijk maken. Want het is vandaag niet moeder aarde die zich wreekt. Een pandemie is een erg natuurlijk verschijnsel dat met rationele en wetenschappelijke kennis kan bestreden worden. We hoeven daarvoor geen boete te doen.

De wereld is veranderd en deze pandemie zal die verandering nog kracht bij zetten. Het wordt nooit meer wat het vroeger was. Wat vandaag nodig is, is een progressieve beweging die opnieuw doet dromen van een betere toekomst, die tot de hele samenleving spreekt en niet tot één enkel segment ervan. De sociale bewegingen van vandaag hebben geen politiek project en zijn er in veel gevallen zelfs bang van. Ze nestelen zich in de niche van hun eigen publiek en versterken de fragmentering van het sociale netwerk. Het internationalisme is zo goed als verdwenen. Alles weer samenbrengen, de sociale cohesie versterken met alle verschillen en contradicties die er bij horen, is de grote uitdaging waar we voor staan willen we extreem rechts een halt toe roepen. Er is een wereldwijde vraag naar sociale rechtvaardigheid, in een erg brede betekenis, van sociale bescherming tot politieke participatie, van democratische rechten tot duurzaamheid. Er is behoefte aan een project dat tot de verbeelding spreekt en hoop creëert. Helaas vinden sommigen het nuttiger om warme kleren in te zamelen.