Gevestigd links krijgt klap na klap

Gevestigd links krijgt klap na klap, en deze verkiezingen lijken een doodsvonnis. We kunnen veel zeggen over de extreemrechtse frames waardoor de stemmers zijn misleid, maar de gevestigde linkse partijen lijken al langer de weg kwijt te zijn. Voor Bart van der Zeijden is de oplossing duidelijk: links moet weer boos worden.

Voor iedereen die links is, moet dit een rampzalige tijd zijn. Na decennia aan rechtse kabinetten – met desastreuze crises als gevolg – zien we toenemend gefrustreerde groepen mensen aan de onderkant van de socio-economische ladder. We zien complottheorieën die het debat verstommen en inhoudelijke gesprekken onmogelijk maken, omdat ze hebben geleid tot een onoverbrugbaar verschil in wat men ziet als de waarheid. We zien dat een groot deel van de slachtoffers van rechts beleid – de werkende mensen, de arbeiders – naar extreemrechts gesleurd worden als gevolg. Deze week is gebleken dat er meer (quasi-)fascisten in Nederland zijn dan sociaaldemocraten, met PVV, Forum voor Democratie en JA21 die samen groter zijn dan de gevestigde linkse partijen bij elkaar. Het neoliberale beleid dat verantwoordelijk is voor de stijgende huizenprijzen, de groeiende vermogensongelijkheid, de verdubbeling van de dakloosheid, de stijgende zeespiegel, het leed van vele vluchtelingen en de groeiende onverdraagzaamheid zal nog lang niet verdwijnen, en de frustraties die mensen bereid maken tot geweld tegen de staat zullen hiermee enkel toenemen.

Ik voel mij persoonlijk wanhopig, bijna moedeloos, als ik aan de staat van dit land denk, en ik schrijf dit stuk vooral omdat ik de wanhoop die ik al enige tijd voel kwijt moet. Ik vraag me al heel lang af hoe het zo is gekomen dat zo’n grote groep mensen die juist baat zou hebben bij links beleid – beleid dat in het teken staat van gelijkwaardigheid – links is gaan zien als de grote vijand. Ik zal een begin van een antwoord geven op de vraag hoe zo veel mensen zich hebben laten inpalmen door extreemrechtse bewegingen die uiteindelijk alleen maar streven naar meer hiërarchie. Ik besef dat de gevestigde linkse partijen ook een rol hebben gespeeld in dit proces, en nu is het tijd om te denken aan een eventuele weg omhoog. Dit is geen artikel over de inhoud van de politiek, maar een over de vorm, over de toon, en over de emoties die onvermijdelijk zijn in de politiek, maar die doorgaans te weinig worden belicht.

Eerst een disclaimer: omdat ik de frustraties die ik hier zal omschrijven voornamelijk aan PVV’ers en FvD’ers relateer, lijkt het misschien alsof ik dit voornamelijk als ‘witte’ frustraties zie. Dit is absoluut niet het geval. Ik relateer ze aan mensen die naar rechts-populistische partijen zijn gesleurd, omdat de frustraties van deze groep mensen zich op de meest gevaarlijke manier kunnen uiten wanneer ze door de verkeerde ideologie gemobiliseerd worden. Het zijn overigens juist de mensen met een migratieachtergrond die disproportioneel hard worden getroffen door het rechtse beleid van de afgelopen decennia, en dit verschil is dan ook de reden dat PVV’ers naar de PVV worden getrokken: ze worden in hun frustraties en in hun kwetsbaarheid aangesproken op het idee van superioriteit van hun afkomst, waardoor die gevoelens die normaliter vatbaar zouden zijn geweest voor een links narratief, inherent racistisch en nationalistisch worden gemaakt.

Fascisme, complottheorieën en de verstomming van het debat

De populistische verhaallijn waarin de tegenstelling tussen “de gewone burger” en “de linkse elite” centraal staat, lijkt langzaamaan mainstream te zijn geworden, tot dusdanige mate dat veel mensen er instinctief in zijn gaan geloven. We zien al heel lang een verrechtsing van de onderklasse die gemobiliseerd wordt tegen die partijen die zich in werkelijkheid juist inzetten voor hun belangen. Alle problemen worden simpel uitgelegd: Je levert veel in, maar lijkt weinig van de overheid terug te krijgen? Dat komt omdat alles in de bodemloze putten genaamd de buitenlanders en het klimaatsprookje wordt gestort. Je voelt je niet gehoord? Dat komt omdat de overheid niet met het jou, de Nederlandse burger bezig is, maar enkel met het vergroten van de eigen macht door jouw vrijheid af te nemen! Een kinderfeest dat je je leven lang kent wordt lichtelijk aangepast? Dat komt omdat de linkse elite (die blijkbaar aan de macht is) jou haat!

Hoe is een debat nog mogelijk, als het niet meer over inhoudelijke standpunten gaat, maar enkel over welke ‘feiten’ we als ‘waarheid’ kunnen zien?

Reactionair rechts, met name Forum voor Democratie en de PVV, steunen onophoudelijk op racistische complottheorieën en misrepresentaties van de feiten. Achter ieder standpunt waar Forum voor Democratie afwijkt van ‘de mainstream’ schuilt een compleet misvormde ‘realiteit’. Denk aan onderwerpen zoals klimaat, immigratie, corona, de media of de wetenschap. Het politieke debat wordt zo volledig verstomd. Klopt, een zinnig gesprek met een fascist is al ronduit ondenkbaar, maar het wordt simpelweg onmogelijk wanneer je beiden in een compleet verschillende realiteit gelooft. De extreemrechtse partijen zorgen er op deze manier voor dat de democratische politiek ronduit betekenisloos dreigt te worden: hoe is een debat nog mogelijk, als het niet meer over inhoudelijke standpunten gaat, maar enkel over welke ‘feiten’ we als ‘waarheid’ kunnen zien?

Dit zien we in veel verschillende maatschappelijke debatten terug. Waar zij die het minder goed hebben baat zouden hebben bij economisch links beleid, worden ze naar rechts getrokken op basis van misleidende maar emotioneel aanlokkelijke culturele verhalen rondom ‘onze mooie cultuur’ die ‘in verval raakt’, ‘bedreigd door de buitenstaander’ die ‘geen respect heeft voor onze samenleving. Steeds meer mensen worden gemobiliseerd door racistische en leugenachtige verhalen over ‘massa-immigratie’ en ‘omvolking’, ‘islamisering’, de ondermijning van onze cultuur en ‘globalisme’ – narratieven die simpelweg aantoonbaar niet kloppen. Door deze retoriek van de PVV, FvD en vaak de VVD zijn er twee kampen ontstaan: aan de ene kant de groep die streeft naar gelijkwaardigheid en een einde aan onrechtvaardige hiërarchieën, aan de andere kant de mensen die gemobiliseerd worden in dienst van ideologieën die enkel in dienst staan van meer rangordes: rangordes gebaseerd op etniciteit en afkomst.

Mensen worden dusdanig meegesleurd in deze schadelijke frames van extreemrechts dat tegenwoordig bijna blindelings wordt aangenomen dat het ‘de buitenstaander’ is die ‘onze banen’ of ‘onze huizen’ inpikt. Blijkbaar wil niemand inzien dat het de verhuurders en werkgevers zijn die er simpelweg voor kiezen om mensen arm te houden, te weinig te betalen en huurprijzen omhoog te drijven. Zij die de macht en de middelen hebben om mensenlevens te verbeteren doen dit niet, simpelweg omdat dit niet winstgevend is. Iedereen wordt achtergelaten, behalve de mensen met de macht om niets te veranderen.

Terechte frustraties

Het is niet zo dat de onderklasse onterecht gefrustreerd is. De fundamentele frustraties die de onderlaag en de middenklasse voelen zijn in veel gevallen deels terecht: het is zo dat onze samenleving langzaamaan ontwricht lijkt te worden. Echter, dit komt niet door de groep vluchtelingen die hier uit nood is komen leven, zelfs jarenlang wordt afgezonderd in kampen, onderhevig aan een onkundig migratiebeleid, racistische sentimenten, een falende huizenmarkt en structurele verwaarlozing.

De ontwrichting van onze samenleving is een gevolg van dit neoliberale beleid dat verantwoordelijk is voor de crises genoemd in de inleiding: de grootste woningcrisis sinds de tweede wereldoorlog, de leeggetrokken zorg, het verwaarloosde onderwijs, de verdubbeling van de daklozen, het stikstofprobleem, institutioneel racisme, en zo kan ik nog wel even doorgaan. Mensen raken gefrustreerd en voelen zich niet meer gehoord als ze zien dat de overheid cadeautjes blijft uitdelen aan de grote bedrijven zoals Unilever of KLM in de hoop dat dit geld toch wel ‘naar beneden druppelt’. Het vertrouwen verdwijnt volledig zodra diezelfde overheid tegelijkertijd niets lijkt te willen doen aan het leed van mensen in armoede die hun zorg of woning niet meer kunnen betalen. Dit is een logisch gevolg van beleid waarin de economie niet meer in dienst staat van het welzijn van de samenleving, maar waar mensenlevens worden opgeofferd in dienst van de economie. Er is al enorm veel geschreven over de desastreuze consequenties van het beleid van de VVD en dat zal ik hier niet hoeven herhalen. Daar waar heel erg veel mensen heel erg boos zijn, en waar de gevestigde partijen blijven volhouden dat het misschien allemaal niet zo erg is, zullen zij die zich niet erkend voelen zich vastklampen aan het eerste beste narratief dat hun woede wel erkent. En dit is het kernpunt van dit artikel, want dit is waar het mis is gegaan.

Discriminatie is een keuze, racisme is een keuze, en deze mensen, hoe gefrustreerd ze ook zijn, zijn niet enkel slachtoffers

Hiermee wil ik niet zeggen dat zij die zich actief aansluiten bij fascistische bewegingen en zij die racisme in stand houden en verspreiden volledig zonder schuld zijn. Discriminatie is een keuze, racisme is een keuze, en deze mensen, hoe gefrustreerd ze ook zijn, zijn niet enkel slachtoffers. Wel is het zo dat mensen die zich in een kwetsbare positie begeven vatbaarder zijn voor manipulatieve strategieën die zo kenmerkend zijn voor fascistische bewegingen. Zij die nu zo’n groot aandeel hebben in het mainstream worden van fascisme en het openlijk racisme in Nederland zijn natuurlijk niet racistisch geboren. Het is geen vanzelfsprekendheid dat zoveel mensen zich vastklampen aan de fascistische narratieven van FvD, en ik denk dat het makkelijk anders had kunnen zijn.

Pislauwe kookvlogs

Het punt is: het is niet vanzelfsprekend dat deze breed gedragen frustraties door racistische narratieven worden toegeëigend, waardoor mensen naar rechts zijn gesleurd. Het verhaal van de gevestigde linkse partijen had deze gepaste en oprechte vormen van woede daadwerkelijk moeten vertegenwoordigen. Alleen zo kon voorkomen worden dat nog meer mensen de lokroep van racisten beantwoordden. Echter, hier hebben de gevestigde linkse partijen ronduit gefaald. Links heeft de plank faliekant mis geslagen, en dit heeft zich deze week uitbetaald. Zo veel mensen voelen dezelfde frustraties, maar de gevestigde linkse partijen lijken deze frustraties óf niet volledig te begrijpen, óf ze niet overtuigend te representeren. Dit wordt overduidelijk in de manier waarop GroenLinks, de SP en de PvdA zichzelf laten zien, en in de manier waarop dit simpelweg niet meer werkt, voor geen enkele doelgroep.

Keer op keer blijkt simpelweg dat deze partijen niet in staat zijn om de bestaande frustraties daadwerkelijk te voelen en te verwerken in hun eigen verhaal.

De boze en benadeelde burger herkent zich niet in de dromerige toekomstplaatjes en pislauwe kookvlogs die door Jesse Klaver de wereld in worden gegooid terwijl het voelt alsof hun eigen wereld op instorten staat. Zij herkent zich niet in de vriendelijk glimlachende ‘Zekerheid’-posters die verspreid worden door de PvdA, de partij die niet lang geleden zo’n groot aandeel had in de afbraak en ondermijning van de verzorgingsstaat. Dit is natuurlijk niet te wijten aan een gebrek aan goede bedoelingen, en ik wil niet stellen dat de PvdA en GroenLinks zich niet inzetten voor meer gelijkwaardigheid, maar keer op keer blijkt simpelweg dat deze partijen niet in staat zijn om de bestaande frustraties daadwerkelijk te voelen en te verwerken in hun eigen verhaal. De identiteit van deze partijen, de toon van hun verhaal, en de manier waarop ze handelen lijkt simpelweg niet te rijmen met de belevingswereld van die mensen die ze claimen te vertegenwoordigen. Dit is niet alleen het geval voor de mensen die nu voor fascisme hebben gekozen, maar ook voor de mensen met een migratieachtergrond die nog heftiger worden getroffen door het beleid van de grootste partijen in Nederland: driekwart van de jongeren met een migratieachtergrond stemt simpelweg niet. Er is geen vertrouwen, er is geen herkenning en te weinig representatie.

Hoe dan wel?

Dus, wat nu? Hoe kan links opboksen tegen extreemrechts? Het linkse verhaal heeft een groot voordeel: er is geen afhankelijkheid van leugens, waar de fascistische partijen wel genoodzaakt zijn om feiten over de realiteit te ondermijnen en verwerpen. Er is echter iets anders nodig. Iets wat niet genoeg gebeurt. De woede die mensen naar extreemrechts stuurt is in de oorsprong niet onterecht: de ongelijkheid neemt toe, de volksvertegenwoordigers lijken de vrije markt te dienen in plaats van het welzijn van de burger zelf, en we hebben allemaal steeds meer redenen om in ieder aspect van ons leven grote onzekerheid te ervaren. Het probleem is juist dat deze woede wordt toegeëigend door racistische en leugenachtige narratieven. De linkervleugel zou niet moeten schuwen voor de terechte en oprechte woede en frustratie die veel mensen in haar greep houdt. GroenLinks, de SP en de PvdA hadden daar met open armen moeten staan met de boodschap: ja, klopt, jij bent boos. En om goede redenen. Wij zijn ook boos. Hoe kan je niet boos zijn? Jij hebt het recht op een goed leven en jij zou moeten razen, tieren en schreeuwen om de huidige staat van de samenleving. Dit moet radicaal anders.

Frustratie is wat mensen de politiek in brengt, en dat is iets wat linkse partijen lijken te vergeten. Waar we streven naar gelijkwaardigheid, moeten we boos zijn op die partijen die lijken te gedijen op groeiende ongelijkheden. Waar we pleiten voor inclusie, moeten we woedend zijn op hen die racistische narratieven introduceren en in stand houden. Waar we pleiten voor groener beleid, moeten we pisnijdig zijn op hen die weigeren te veranderen om leven op aarde veilig te stellen. Waar we voor gelijkwaardigheid zijn, moeten we uitgesproken systeemkritisch, anti-racistisch en anti-fascistisch zijn.

Het is tijd dat wij de woede terugnemen van de racisten, de fascisten en de demagogen

Alleen wanneer ook wij beseffen dat woede niet uitgebannen kan worden uit de politiek, kan het weer zo zijn dat zij die het meeste baat hebben bij links beleid ook weer vertrouwen krijgen in de linkse politiek. Het is tijd dat wij de woede terugnemen van de racisten, de fascisten en de demagogen. Neem het terug naar de strijd voor gelijkwaardigheid, waar het ooit zo floreerde. Tot die tijd zullen we ons begeven in de paradoxale situatie waar heel erg veel mensen gemobiliseerd worden door die partijen die hun problemen vergroten terwijl hun woede wordt gericht op de enige partijen die hun problemen structureel willen oplossen. Tot die tijd zal links kansloos blijven in deze neoliberale hel, en zal de polarisatie die hier het resultaat van is enkel de VVD en haar fascistische neefjes in de hand werken.